Ο Κλαύδιος και «Εγώ, ο Κλαύδιος»

Από την Ιστορία στη Λογοτεχνία κι από κει στη συλλογική συνείδηση

—της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου—

Μια χαρακτηριστική διαφορά ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Ελλάδα είναι ο τρόπος που αντιμετωπίζεται η Ιστορία, και ιδιαίτερα η αρχαία. Εδώ, ως γνωστόν, αποτελεί το μεγάλο τοτέμ, ταμπού, φετίχ (όποιον ψυχαναλυτικό όρο κι αν σκεφτεί κανείς, μέσα θα πέσει), έναν τοξικό συνδυασμό άγνοιας, διαστρέβλωσης, συμπλεγματικής ανωτερότητας απέναντι στους «βελανιδοφάγους» Ευρωπαίους και κατωτερότητας απέναντι στους θεοποιημένους αρχαίους ημών προγόνους. Μπροστά σε ένα τέτοιο ακροατήριο, το ιστορικό μυθιστόρημα στην Ελλάδα έγινε ένα είδος δύσκολο και πάντα ιδιαίτερα φορτισμένο. Το ίδιο ακροατήριο έχει επιβάλει, εξάλλου, στην τηλεόραση, το θέατρο και τον κινηματογράφο, τον κάθε Παπαφλέσσα και την κάθε Εγώ η Λασκαρίνα.

Στην Ευρώπη δεν ισχύει το ίδιο. Το ιστορικό μυθιστόρημα με αναφορά στην αρχαιότητα παραμένει μια καθαρή, χαλαρή ψυχαγωγία. Και δεν «φταίει» ότι η Ρωμαϊκή Ιστορία υπήρξε λιγότερο λαμπρή ή σημαντική –έστω κι αν εμείς εδώ τελειώνουμε το σχολείο αγνοώντας εν πολλοίς ότι και ο ελλαδικός χώρος υπήρξε για πάρα, πάρα πολλά χρόνια κομμάτι της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας– αλλά μάλλον το ότι οι Ευρωπαίοι δεν αντιμετωπίζουν την Ιστορία τους σαν να είναι η παλιά πολυθρόνα της προγιαγιάς, στην οποία όλοι σκοντάφτουν (στην πολυθρόνα, δηλαδή – ενίοτε, βέβαια, και στην ίδια την προγιαγιά) αλλά ποτέ κανείς δεν σκέφτηκε να την πάει παραπέρα. Μέσα από την απουσία του στείρου δέους απέναντι στην Ιστορία δημιουργήθηκε, για παράδειγμα, ο Asterix από τους Γκοσινί-Ουντερζό. Και επίσης έτσι δημιουργήθηκε μια από τις ωραιότερες και πλέον επιτυχημένες μυθιστορηματικές βιογραφίες από την πένα του Ρόμπερτ Γκρέιβς: το Εγώ, ο Κλαύδιος (I, Claudius) και η συνέχειά της το Κλαύδιος Θεός (Claudius the God), η ιστορία ενός από τους πιο αμφιλεγόμενους αυτοκράτορες της Ρώμης, που, παρεμπιπτόντως, γεννήθηκε σαν σήμερα, 1η Αυγούστου, το 10 π.Χ.

Ο Βρετανός Ρόμπερτ Γκρέιβς ήταν διανοούμενος μεγάλου βεληνεκούς και υπηρέτης των γραμμάτων από πολλά διαφορετικά πόστα, ως συγγραφέας, ως ποιητής, ως μεταφραστής (με κλασικές, πλέον, μεταφράσεις του Απουλήιου και του Σουητώνιου, μεταξύ άλλων) και ως ερευνητής της αρχαιότητας (η καταγραφή και ανάλυση της ελληνικής μυθολογίας στο έργο του Greek Myths παραμένει, αν όχι η πιο ακριβής επιστημονικά, πάντως σίγουρα η πιο γοητευτική λογοτεχνικά). Εκατόν σαράντα έργα δημοσίευσε στη διάρκεια της μακράς ζωής του (πέθανε το 1985, στα 90 του)· κανένα όμως δεν γνώρισε την επιτυχία του Κλαύδιου. Εδώ που τα λέμε, ενδέχεται κανένα άλλο ιστορικό μυθιστόρημα γενικά να μην υπήρξε ποτέ τόσο επιτυχημένο.

Τα δύο έργα του Γκρέιβς για τον Κλαύδιο πρωτοκυκλοφόρησαν το 1934 και το 1935 αντίστοιχα. Το πρώτο, αποτελεί μια τοιχογραφία των πρώτων χρόνων της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, από τη δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα το 44 π.Χ. έως τη δολοφονία του Καλιγούλα το 41 μ.Χ., μέσα από τα μάτια του Κλαύδιου, ενώ το δεύτερο πραγματεύεται την ίδια την αυτοκρατορική θητεία του Κλαύδιου, από το 41 έως το 54 μ.Χ. Και τα δύο έχουν τη φόρμα του «βιβλίου μέσα στο βιβλίο». Στην πρώτη περίπτωση, έχουμε, υποτίθεται, το ιστορικό έργο που συνέγραφε ο Κλαύδιος (ο Κλαύδιος έγραψε πράγματι μια Ρωμαϊκή Ιστορία, η οποία δεν σώζεται, πέρα από μερικές αναφορές σε μεταγενέστερα έργα). Στη δεύτερη περίπτωση, υποτίθεται ότι συγγραφέας είναι ο Ιουδαίος Ηρώδης Αγρίππας, σύγχρονος του Κλαύδιου, μετέπειτα βασιλιάς της Ιουδαίας.

Πέρα από τη βαθιά γνώση της περιόδου, την τριβή με τις πηγές και την καθαρά ιστορική δουλειά της «εξόρυξης» των δεδομένων, ένα τέτοιο έργο χρειάζεται και κάτι ακόμα: ένα είδος λελογισμένης ελευθερίας στην ανάπλαση των γεγονότων· χωρίς αυτή, θα επρόκειτο απλώς για μια ιστορική αφήγηση. Όσα όμως γράφει ο Γκρέιβς είναι από τη μια όλα αυτά που γνωρίζουμε από την έρευνα και από την άλλη τίποτα που δεν θα μπορούσε, βάσει των παραπάνω, να έχει όντως συμβεί. Εκμεταλλευόμενος, για παράδειγμα, το πραγματικό στοιχείο της σωματικής αναπηρίας του Κλαύδιου, του αποδίδει το ρόλο του «αουτσάιντερ» της δυναστείας, του εξ ορισμού «ακίνδυνου» για τους ραδιούργους μνηστήρες του θρόνου, και άρα τον τοποθετεί στην ιδανική θέση να παρατηρεί, να ακούει (και να καταγράφει) τα τεκταινόμενα στον οίκο των Ιουλίων-Κλαυδίων, χωρίς την παραμικρή διάθεση εξωραϊσμού ή ηρωοποίησης των χαρακτήρων. Και κάπως έτσι, ο αντιήρωας Κλαύδιος και η Ρωμαϊκή Ιστορία απελευθερώθηκαν από τον αυστηρό ακαδημαϊκό τους μανδύα, φόρεσαν κάτι πιο άνετο και μπήκαν στα σπίτια μας. Ευτυχώς.

Τα βιβλία του Γκρέιβς ευτύχησαν*, βέβαια, να γνωρίσουν και την καλύτερη δυνατή μεταφορά τους στη μικρή οθόνη, με τη διάσημη παραγωγή του BBC (ο τίτλος I, Claudius περιλαμβάνει και τα δύο βιβλία) το 1976, σε σενάριο του Τζακ Πούλμαν, με πρωταγωνιστή τον Ντέρεκ Τζάκομπι στο ρόλο του Κλαύδιου, τον Τζον Χερτ ως Καλιγούλα, τον Πάτρικ Στιούαρτ ως Σηιανό. Η σειρά έβαλε πραγματικά τον Κλαύδιο και τη Ρωμαϊκή Ιστορία στα σπίτια μας. Το σενάριο ακολούθησε πιστά το υψηλό λογοτεχνικό ύφος αλλά και το υποδόριο χιούμορ του πρωτοτύπου· χαρακτηριστικά «συνωμοτική», μεταξύ συγγραφέα και σεναριογράφου, είναι η σκηνή, στο τελευταίο επεισόδιο, όπου ο Κλαύδιος μιλά στη Σύγκλητο και λέει: «Ο άνδρας που ζει στη λιμνούλα (pool) θα ανοίξει τάφους (graves) και οι νεκροί θα ξαναζήσουν».

Long live C-c-c-c-claudius!

* Το Εγώ ο Κλαύδιος επίσης ευτύχησε να μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Αλέξανδρο Κοτζιά.