Οι περιπέτειες του πολιτικά ορθού Χακ Φιν

—του Γιώργου Τσακνιά—

Πέρασε ένα τέταρτο της ώρας προτού καταφέρω
να πείσω τον εαυτό μου να ταπεινωθεί 
μπροστά σε έναν νέγρο. Αλλά το έκανα
και δεν το μετάνιωσα ποτέ μου.
[Mark Twain, Adventures of Huckleberry Finn]

ΣΤΙΣ 10 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ του 1884, κυκλοφόρησε στη Μεγάλη Βρετανία το βιβλίο του Mark Twain, Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν (στις ΗΠΑ κυκλοφόρησε τον Φεβρουάριο του επόμενου χρόνου). Αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα αμερικάνικα μυθιστορήματα — πρωτοπόρο και, ως εκ τούτου, αμφιλεγόμενο.

Η πρώτη κατηγορία που διατυπώθηκε εναντίον του βιβλίου, σχεδόν άμα τη εκδόσει του, ήταν αυτή της «χυδαιότητας». Είναι δύσκολο να εντοπίσει χυδαιότητα στις Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φινν ακόμα και ο πιο κακοπροαίρετος αναγνώστης, όθεν τεκμαίρεται ότι η κατηγορία αυτή των συγχρόνων του Twain κριτικών αναφερόταν μάλλον στη γλώσσα που χρησιμοποίησε, τις ιδιολέκτους του Νότου των ΗΠΑ και των μαύρων σκλάβων, και μάλιστα στην πιο ακατέργαστη και προφορική μορφή τους.

Βαθύτερος ίσως και σημαντικότερος λόγος για τις αρνητικές κριτικές, αν και όχι ρητά διατυπωμένος παρά μόνο αργότερα, στα μέσα του 20ού αιώνα, ήταν η αμηχανία που προκαλούσε (και προκαλεί) ο άμεσος τρόπος με τον οποίο το βιβλίο θέτει το θέμα του ρατσισμού. Του ρατσισμού, όχι μόνο της δουλείας, που είχε καταργηθεί τυπικά μια γενιά περίπου πριν από την έκδοση του βιβλίου, με την επικράτηση των Βορείων στον εμφύλιο — αν και η δράση τοποθετείται πριν από τον πόλεμο. Το πρόβλημα τίθεται με συγγραφική μαεστρία, αλλά, ταυτόχρονα, με τρόπο αμείλικτο: ο λευκός ήρωας, ο Χακ, το έχει σκάσει από έναν πατέρα που τον έδερνε· δικαίως δραπέτευσε, προφανώς. Ο μαύρος ήρωας, ο Τζιμ, γιατί δεν έχει εξίσου προφανώς δίκιο; Οι Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν είναι ένα βιβλίο για την ταυτότητα, για το φυλετικό ζήτημα, για την εσωτερική σύγκρουση της συνείδησης του ήρωα με τις επιταγές της κοινωνικής νόρμας. Η φιλία και η εμπιστοσύνη που αισθάνεται ο Χακ για τον νέγρο Τζιμ επικρατεί, εν τέλει, αλλά όχι εύκολα, όχι χωρίς δυνατές —και αριστοτεχνικά αποτυπωμένες στο μυθιστόρημα— συγκρούσεις. Μέχρι και η παρενδυσία, με τη μορφή τής —αναγκαίας για την πλοκή— μεταμφίεσης του Χακ σε κορίτσι, επιστρατεύεται για να υποδηλώσει τη δυσφορία του ήρωα με τον ρόλο που του επιβάλλει η κοινωνία: κανονικά, αυτό που πρέπει να κάνει είναι να καταδώσει τον φίλο του τον Τζιμ. Δεν τον καταδίδει, όμως.

Είναι σχεδόν ακατανόητη για τον μη αμερικανό αναγνώστη η κατηγορία ότι το βιβλίο του Twain είναι «ρατσιστικό». Και όμως, η συζήτηση αυτή διεξάγεται εδώ και αρκετές δεκαετίες. Και μάλιστα τα βέλη δεν εκτοξεύονται μόνο εναντίον του Χακ αλλά και εναντίον του Τζιμ, για τα στοιχεία υποταγής και ηττοπάθειας που διακρίνουν σε αυτόν οι επικριτές του βιβλίου. Ναι, για να καταλάβει κανείς καλά όλη αυτήν τη συζήτηση, χρειάζεται εις βάθος γνώση της κοινωνίας των ΗΠΑ και της ιστορίας του φυλετικού ζητήματος και του κινήματος χειραφέτησης.

Το τελευταίο πάντως επεισόδιο, η επανέκδοση (2011) του βιβλίου χωρίς τη λέξη niger (έχει αντικατασταθεί από τη λέξη slave, σκλάβος, παρ’ όλο που έτσι διαπράττεται πραγματολογική λαθροχειρία, μιας και στο βιβλίο ο Τζιμ έχει απελευθερωθεί, αν και δεν το γνωρίζει) είναι μάλλον το πιο παράξενο και ακατανόητο για εμάς και, ταυτόχρονα, αυτό που παραδόξως μας αφορά· γιατί το ζήτημα της πολιτικής ορθότητας, που μοιραία συνεπάγεται τέτοιες, παρανοϊκές σχεδόν, στρεβλώσεις «διόρθωσης» της λογοτεχνίας, της γλώσσας ή της ιστορίας, μπαίνει στην ατζέντα τής καθ’ ημάς πραγματικότητας αντικειμενικά και με τη διαδικασία του κατεπείγοντος, ως ένα από τα λίγα εργαλεία με τα οποία μια κοινωνία, που δεν είναι μαθημένη στην ανοχή του διαφορετικού, που, εδώ που τα λέμε, δεν ξέρει καν να ζει υπακούοντας σε κανόνες, μπορεί να υποχρεώσει τον εαυτό της να αποδεχτεί τον αναγκαίο για τη συνύπαρξη σεβασμό του Άλλου. Είναι αναπόφευκτη μια τόσο ακραία και προτεσταντική πολιτική ορθότητα στην Ελλάδα σήμερα; Ίσως όχι. Ελπίζω πως όχι. Οι ανθρώπινες συμπεριφορές, που αποτελούν προαπαιτούμενο για τη συμβίωση, διδάσκονται ή αναπτύσσονται, δεν είναι αυτοφυείς, δεν είναι στο DNA κανενός. Ούτως ή άλλως, η πολυτέλεια της «φυσικής εξέλιξης» δεν υπάρχει, μιας και ο χρόνος ήδη αναλώθηκε. Αν πάντως δεν ανοίξει η συζήτηση, αν επιμείνουμε ο καθένας στις περίπου μονολεκτικές βεβαιότητές μας, άσπρες ή μαύρες, αν εξακολουθήσουμε να αγνοούμε το γεγονός του αμετάκλητου τέλους της αθωότητας της «μικρής μας πόλης», η πολιτική ορθότητα θα επιβληθεί εκ των πραγμάτων, και μάλιστα στη χειρότερη μορφή της.

Μερικές εικόνες από την αυθεντική εικονογράφηση της πρώτης έκδοσης, από τον Edward W. Kemble. Ο Twain γνώριζε τη δουλειά του και του ζήτησε να συνεργαστούν, γιατί ήταν ακριβώς αυτό που ήθελε για τις Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν.