Λήθης ανάπλαση

Τα γεγονότα που επακολούθησαν είναι γνωστά. Την πρώτη εβδομάδα του Δεκέμβρη, επί της ουσίας με πρωτοβουλία της δημοτικής αρχής και αφού πρώτα είχαν δώσει το πράσινο φως οι Γερμανοί, 500 εργάτες μπήκαν στο εβραϊκό νεκροταφείο και κατέστρεψαν χιλιάδες τάφους· μέσα σε λίγες εβδομάδες ένα σύμβολο της παρουσίας ενός ολόκληρου λαού και της πορείας του ανά τους αιώνες είχε καταστραφεί. Τη Δευτέρα 8 Φεβρουαρίου του 1943, δόθηκε η εντολή όλοι οι Εβραίοι άνω των 5 ετών να φορέσουν το κίτρινο αστέρι, να σημαδέψουν τα μαγαζιά τους και να μείνουν σε γκέτο. Την Κυριακή 14 Μαρτίου, έφυγε το πρώτο τρένο για το Άουσβιτς με περίπου 2800 επιβαίνοντες. Σύμφωνα με τα γερμανικά αρχεία περίπου 45.000 θεσσαλονικείς, η πλειονότητα των οποίων ήταν Έλληνες υπήκοοι εβραϊκού θρησκεύματος, και ανήκαν «εις την Ισραηλιτικήν φυλήν, αδιαφόρως εις ποίαν θρησκείαν [ανήκουν] σήμερον»[2] έφτασαν στο Άουσβιτς. Ένα χρόνο μετά την απελευθέρωση, βάσει στοιχείων της Ένωσης Ομήρων Ισραηλιτών Πολωνίας, είχαν επιστρέψει 1.157.

Η πορεία προς το θάνατο 45.000 θεσσαλονικιών, καθώς και το ξερίζωμα κάθε στοιχείου που καταμαρτυρούσε την παρουσία τους στη Θεσσαλονίκη, ξεκίνησε από την Πλατεία Ελευθερίας το Σάββατο της 11ης Ιουνίου, γνωστό ως «Μαύρο Σάββατο». Ως εκ τούτου, η αναφερόμενη πλατεία –παρόλο που η ονομασία της δεν παραπέμπει στα γεγονότα της μέρας εκείνης αλλά στην επανάσταση των Νεότουρκων– εκ των πραγμάτων αποτελεί σημείο αναφοράς, σύμβολο και τεκμήριο, στο χώρο, το χρόνο και τη μνήμη, όχι μόνο για τη Θεσσαλονίκη αλλά και για την Ελλάδα, ενός πρωτόγνωρου στα παγκόσμια δεδομένα εγκλήματος, του οποίου θύματα θρήνησε και η χώρα μας.

Απέναντι στην εκστρατεία εξόντωσης, την «Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος», που προωθούσαν οι κατακτητές, η πλειονότητα των Ελλήνων χριστιανών της πόλης έμεινε σιωπηλή, παρατηρώντας παθητικά και εξ αποστάσεως τα τεκταινόμενα· είτε από φόβο, είτε λόγω έλλειψης ταύτισης με το εβραϊκό στοιχείο, είτε από συμφέρον. Αρκετοί ήταν εκείνοι που προσπάθησαν να επωφεληθούν οικονομικά από την ακίνητη και κινητή περιουσία που άφησε πίσω του σχεδόν το ένα πέμπτο του πληθυσμού της πόλης· ορισμένοι, μάλιστα, χρησιμοποίησαν κάθε διαθέσιμο μέσο, (λ.χ. προσεγγίζοντας ακόμη και γερμανούς αξιωματούχους) για να τοποθετηθούν μεσεγγυούχοι, παρακάμπτοντας την αρμόδια υπηρεσία[3].

Οι χειρονομίες αλληλεγγύης σπάνιζαν και οι περιπτώσεις εκείνων που έσπευσαν να βοηθήσουν τα θύματα, όταν άρχισαν οι εκτοπίσεις από τη Θεσσαλονίκη, ήταν ως επί το πλείστον μεμονωμένες.

Σήμερα;

Το θέμα είναι επίκαιρο όσο ποτέ, με το ναζιστικό εφιάλτη εντός των τειχών. Έχουν δρομολογηθεί από τη Δημοτική Αρχή οι διαδικασίες για την ανάπλαση της Πλατείας Ελευθερίας, κατόπιν προεκλογικών δεσμεύσεων του νυν Δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη περί ανάδειξης του χώρου σε πάρκο μνήμης για τους Εβραίους της πόλης που χάθηκαν στο Ολοκαύτωμα . Πριν λίγες μέρες, στο πλαίσιο της δημόσιας διαβούλευσης –κατόπιν εορτής(!)– παρουσιάστηκε στους πολίτες η πρόταση που πήρε το πρώτο βραβείο στο διαγωνισμό.

Έκπληξη, ομολογουμένως δυσάρεστη, προκάλεσε στο κοινό η απουσία πρόβλεψης για ένταξη του ήδη υπάρχοντος μνημείου Ολοκαυτώματος στον υπό ανάπλαση χώρο καθώς και η προσέγγιση του λίγο απ’ όλα. Το σκεπτικό που φαίνεται να επικράτησε, και βασίζεται στην πολυμετρική προσέγγιση του τεύχους προκήρυξης του διαγωνισμού (ευθύνης του νυν αντιδημάρχου κ. Κουράκη), είναι η φιλοξενία και η υπαινικτική ανάδειξη πλήθους σημαντικών ιστορικών γεγονότων, τα οποία θα υπερβαίνουν το στενό τοπικό ενδιαφέρον, και όχι η ανάδειξη και προβολή ενός κυρίαρχου, δηλ. του Ολοκαυτώματος. Έτσι, θα αναδεικνύονται ανάμεσα σε άλλα η πολεοδομική ιστορία (όπως λχ. το βυζαντινό τείχος, το παλιό όριο της πόλης με τη θάλασσα, παλιοί δρόμοι & πολεοδομικά τετράγωνα) και ιστορικά γεγονότα (όπως λχ. η πυρκαγιά του 1917, το Μαύρο Σάββατο, το κίνημα των Νεότουρκων, ενδεχομένως η υποδοχή του Βενιζέλου το 1916, η αποβίβαση του δούκα του Εδιμβούργου κ.ο.κ.)  Ο υπομνηματισμός γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπει στους περαστικούς «όταν κάθονται στην προστασία της [πλατείας], να ξεχνούν, αν θέλουν, την ιστορία και την αρχιτεκτονική» και επιτυγχάνεται «μέσω μιας στήλης που λειτουργεί ως ‘επιλεκτικό ηλιακό ρολόι’ επιτρέποντας στις ακτίνες του ηλίου να στοχεύουν αποκλειστικά και με απόλυτη ακρίβεια (μέρας και ώρας) σημεία (μνημεία των ιστορικών γεγονότων) που επισημαίνονται στο δάπεδο της πλατείας».

Σύμφωνα με τα λεγόμενα του προέδρου της κριτικής επιτροπής «η πλατεία πρέπει να θυμίζει και την τρυφερότητα και την αγριότητα που υπάρχει για τη ζωή». Η αγριότητα, λοιπόν, του Ολοκαυτώματος θα υπενθυμίζεται υπαινικτικά στους ενδιαφερόμενους και ψαγμένους Θεσσαλονικείς κάθε 11η Ιουνίου που θα φωτίζεται από το «επιλεκτικό ηλιακό ρολόι» το συγκεκριμένο πλακάκι. Στο νου έρχεται το ποίημα του Czeslaw Milosz «Campo di Fiori» που περιγράφει την αδιαφορία των ντόπιων Πολωνών, ένα κυριακάτικο πρωινό, σε μία άλλη πλατεία, την πλατεία Krasinski, και ένα καρουζέλ που απρόσκοπτα συνέχιζε να γυρίζει ενώ μαινόταν η μάχη εντός του γκέτο.

Μερικές φορές ο αέρας από τα σπίτια που καίγονταν
Έσπρωχνε τους χαρταετούς
Κι οι άνθρωποι στο καρουζέλ
Έπιαναν τα αποκαΐδια που έφερνε ο άνεμος.
Αυτός ο αέρας από φλεγόμενα σπίτια
Σήκωνε τις φούστες των κοριτσιών
Και τα χαρούμενα πλήθη γελούσαν
Εκείνο το όμορφο κυριακάτικο πρωινό στη Βαρσοβία[4].

[Βαρσοβία 1943]

Η Θεσσαλονίκη, εγκλωβισμένη στο σήμερα, δεν νοσταλγεί το παρελθόν της· δεν λυπάται για το βίαιο ρήγμα στην ιστορική της συνέχεια, με το οποίο, μέσα σε λίγες εβδομάδες απώλεσε την πολυπολιτισμική της ταυτότητα. Πάνω απ’ όλα, φαίνεται να λησμονεί και ουσιαστικά να απαρνιέται τους νεκρούς της — Έλληνες, μιας άλλης θρησκείας.

Ξεχνά, αποσιωπά, κρύβει. Μια γνήσια μικρογραφία της Ελληνικής κοινωνίας, του σήμερα και του χθες, που σφαλίζει τα μάτια σε ό,τι δεν βολεύει ή δεν συμφέρει, κλείνει τα αυτιά στις φωνές της λογικής και της αλήθειας, ζει με μύθους αντί να κάνει –την επίπονη, συνάμα όμως και λυτρωτική– αυτοκριτική της.

[1] M. Mazower, Θεσσαλονίκη Πόλη των Φαντασμάτων, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα (2006), 499-500.

[2] ό.π., 499.

[3] «Το φθινόπωρο του 1943 το όλο ζήτημα της «βρόμικης ιστορίας που εκτυλίσσεται γύρω από τις εβραϊκές ιδιοκτησίες», όπως την αποκάλεσε στέλεχος της ΥΔΙΠ [Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών], ήταν πια κοινό μυστικό στην πόλη. Μονάχα 160 ιδιοκτησίες είχαν παραδοθεί στους μεσεγγυούχους που είχε υποδείξει η ΥΔΙΠ. Μερικοί πρόσφυγες από τις πόλεις της βουλγαρικής ζώνης είχαν ευνοηθεί: 296 από την ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, 242 από την πατρίδα του Σιμωνίδη [Γενικός Διοικητής Μακεδονίας], τις Σέρρες, και 169 από τη Δράμα, σύμφωνα με φακέλους της ΥΔΙΠ…η μεγάλη μάζα βέβαια των προσφύγων δεν είχε δει κανένα όφελος».  ό.π., 528.

[4] S. Friedländer, Η Ναζιστική Γερμανία και οι Εβραίοι, Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα (2013), 947.

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Αρχιτεκτονική / αστικό τοπίο

Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Ελευθερία λόγου / δικαιώματα