Ανρί Ματίς: Ζωγραφική με ψαλίδι

—της Zoe Pilger για την Independent. Μετάφραση για το dim/art: Μαρία Τσάκος—

«Από την πρώτη στιγμή που έπιασα στα χέρια μου κουτί με μπογιές, κατάλαβα ότι αυτή θα ήταν η ζωή μου. Του ρίχτηκα σαν το θεριό που χιμάει στο πράγμα που ποθεί».

Με αυτά τα λόγια περιγράφει ο Henri Matisse την πρώτη του γνωριμία με τη ζωγραφική. Γεννημένος το 1829, ο γάλλος καλλιτέχνης κέρδισε τη φήμη του σοκάροντας το παριζιάνικο καλλτιεχνικό κατεστημένο με τα προκλητικά και φωτεινά έργα με τα έντονα χρώματα, που τον κατέταξαν στο κίνημα του φοβισμού («fauvism», από τη γαλλική λέξη «fauve» που σημαίνει «άγριο θηρίο»).

Το 1941, στα 71 του χρόνια διαγνώστηκε με καρκίνο του παχέως εντέρου και έκτοτε, στα χρόνια που μεσολάβησαν ως το θάνατό του, επιδόθηκε σε έναν πυρετώδη επαναπροσδιορισμό της τέχνης του ─μιας και, καθηλωμένος στο κρεβάτι ή σε αναπηρικό καροτσάκι, αδυνατούσε πλέον να συνεχίσει να ζωγραφίζει με τον παραδοσιακό τρόπο. Μέσα στην ταλαιπωρία αυτής της οδυνηρής περιόδου δημιούργησε τα πλέον εντυπωσιακά και ολοκληρωμένα έργα του, τα gouaches découpées, με την τεχνοτροπία της χαρτοκοπτικής.

Η νέα έκθεση στην Tate Modern με τίτλο: Henri Matisse: The Cut–Outs, περιλαμβάνει 120 από αυτά τα έργα που χρονολογούνται από το τέλος της δεκαετίας του 1930 και έως το 1954 όταν και πέθανε, σε ηλικία 84 ετών. Έχοντας επιζήσει της σοβαρής ασθένειάς του, ο Matisse θεωρούσε αυτή την περίοδο της ζωής του ως μια δεύτερη ζωή, ως παραπανίσιο χρόνο που του είχε δοθεί.

Κατά την διάρκεια της ανάρρωσής του άρχισε να δουλεύει τη χαρτοκοπτική του με αφοσίωση. Έκοβε χαρτιά τα οποία οι μαθητές του είχαν βάψει σε έντονα χρώματα γκουας και τα καρφίτσωνε στου τοίχους του ατελιέ του στη νότια Γαλλία. «Μόνο τα έργα που δημιούργησα κατά τη διάρκεια της αρρώστιας μου ήταν ο πραγματικός μου εαυτός», έχει πει. «Ελεύθερος. Απελευθερωμένος». Αυτή η αίσθηση ελευθερίας περνάει στον θεατή με αμεσότητα.

Το Σαλιγκάρι 1953 – © Succession H. Matisse

Μπλε Γυμνό (II) 1952 – Centre Pompidou, © Succession Henri Matisse

Τα κολάζ χαρτοκοπτικής του ήταν απλά μα πρωτοπόρα ─αρκεί να δει κανείς έργα όπως Το Σαλιγκάρι και τα τέσσερα Μπλε Γυμνά και να σκεφτεί πόσα χρόνια πριν από το ρεύμα της Pop Art δημιουργήθηκαν. Οι εικόνες αυτές έχουν αναπαραχθεί κατά κόρον, σε πόστερ, σε κάρτες, κλπ., όμως, ένας από τους στόχους της έκθεσης της Tate είναι να δώσει στον θεατή την αίσθηση ότι τα βλέπει για πρώτη φορά. Και το πετυχαίνει. Ο Walter Benjamin έγραψε κάποτε πως τα πρωτότυπα ─σε αντίθεση με τις αναπαραγωγές─ έχουν πάντατε μιαν «αύρα». Αυτό σίγουρα ισχύει για τα κολάζ του Matisse. Ξεκινάνε μικρότερα και προοδευτικά γίνονται όλο και πιο μεγάλα και  πιο εντυπωσιακά καθώς ο Matisse πλησιάζει το τέλος της ζωής του ─κι αυτό είναι κάτι που αντικατοπτρίζεται και στη σειρά με την οποία είναι τοποθετημένα μέσα στην έκθεση.

Τα χρόνια εκείνα ήταν δύσκολα και γι’ άλλους λόγους: Το 1941, η Γαλλία ήταν υπό γερμανική κατοχή. Η γυναίκα του ─με την οποία ήταν μαζί 41 χρόνια─ τον εγκατέλειψε, εξαιτίας της στενής σχέσης του με το μοντέλο και βοηθό του Lydia Delectorskaya, από τη Σιβηρία. Λίγο αργότερα, οι Ναζί συνέλαβαν και βασάνισαν την κόρη του λόγω της ανάμιξής της με τη γαλλική Αντίσταση.

Βιολετί φύλλο σε πορτοκαλί φόντο (Palmette), 1947 – φωτογραφία: Κος & Κα Donald B Marron/ © Succession Henri Matisse

Μέλισσες, 1948. Φωτογραφία: François Fernandez/ © Succession Henri Matisse

Τα gouaches découpées του εκπέμπουν έναν χαλιναγωγημένο ενθουσιασμό. Ο Matisse περιέγραφε τη διαδικασία της δημιουργίας αυτών των εντυπωσιακά φωτεινών, ευμεγέθων έργων ως «ζωγραφική με ψαλίδι». Αντί να ζωγραφίζει πάνω σε καμβά, έκοβε· έκανε τομές, χωρίς παραταύτα να υπάρχει κάτι κλινικό στο αποτέλεσμα, χωρίς να δίνεται η αίσθηση της κατάκτησης, της παραβίασης, της διείσδυσης ─όλων αυτών των σύγχρονων μεταφορών για τη δημιουργικότητα που συνδέει κανείς με τους μεγάλους Μοντέρνους δημιουργούς του 20^ου αιώνα. Αντ’ αυτού, τα έργα του έχουν κάτι θριαμβευτικό· σε κάνουν να αισθάνεσαι χαρούμενος και ζωντανός, κι αυτή ακριβώς ήταν και η πρόθεση του καλλιτέχνη.

Εκείνο που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, είναι ο τρόπος που τα έργα αυτά ενσωματώνουν τόσες διαφορετικές μορφές τέχνης ταυτόχρονα: γλυπτική, σχέδιο, ζωγραφική, ακόμα και το ─πολύ μεταγενέστερο χρονικά─installation. Η έκθεση περιλαμβάνει ένα αρχειακό φιλμ με τον Matisse στο ατελιέ του να αρματώνεται το τεράστιο ψαλίδι του (που έμοιαζε περισσότερο με ψαλίδι κηπουρικής) και να κόβει ένα κίτρινο χαρτί και γύρω από τα πόδια του, στο πάτωμα, δεκάδες κομμένα φύλλα. Τα χέρια του είναι γερασμένα αλλά χειρίζονται το ψαλίδι με ιδιαίτερη σιγουριά. Κολλημένος στο τροχήλατο κρεβάτι του και εξαρτημένος υπερβολικά από την Delectorskaya, η οποία εμφανίζεται στο φιλμ με μωβ μαντήλι στα μαλλιά, κόκκινο κραγιόν και κατάξανθα μαλλιά να καρφιτσώνει στον τοίχο τα χάρτινα σχήματα που έκοβε εκείνος.

Icarus — Jazz (1947)

Οι πρώτες του χαρτοκοπτικές είναι μικρές, πειραματικές. Εδώ τα στοιχεία της γλυπτικής βρίσκονται στο προσκήνιο. O Matisse δημιουργεί κατά παραγγελία έργα όπως οι εξαίσιες εικονογραφήσεις για το βιβλίο με τίτλο Jazz ή το έργο Δυο Χορευτές (1937-8) για τα σκηνικά του μπαλέτου Rouge et Noir.

Two Dancers, 1937-8 – © Succession Henri Matisse

Μια μαύρη αιωρούμενη φιγούρα περιμένει με χέρια ανοιχτά την άσπρη (θηλυκή) φιγούρα που επίσης ίπταται εκτελώντας ένα άλμα. Τα δικά της χέρια είναι απλωμένα με χάρη. Το φόντο, βαθύ μπλε. Η εικόνα είναι φτιαγμένη από κομμάτια χαρτιών βαμμένων με γκουας που τα έχει καρφιτσώσει σε μια σελίδα τετραδίου. Οι καρφίτσες είναι ορατές, τα κομμάτια του χαρτιού ρίχνουν σκιές εκεί όπου οι άκρες τους έχουν ξεκολλήσει από το φύλλο, η επιφάνεια του έργου είναι ανάγλυφη. Το σχέδιο είναι ακριβές και όμως ακατέργαστο. Μοιάζει να αποτυπώνει την ίδια τη φύση του χορού: χορογραφημένο και, την ίδια στιγμή, αυθόρμητο.

Το μπαλέτο ήταν βασισμένο στη μουσική της Πρώτης Συμφωνίας του Dmitri Shostakovich, η οποία τόσο ενθουσίασε τον Matisse ώστε να μεταφράσει τη μουσική σε χρωματικό σύστημα το οποίο ο χορογράφος Léonide Massine μετέτρεψε ύστερα σε μια σειρά από σύμβολα. Μαύρο = βία, κόκκινο = υλισμός, κίτρινο = μοχθηρία, άσπρο = άντρας και γυναίκα, μπλε = φύση.

Το σύστημα ίσως να αντηχεί ένα μεταγενέστερο έργο, την Πτώση του Ίκαρου (1943). Ο ελληνικός μύθος του Ίκαρου με τις φτερούγες που ξεκόλλησαν όταν το κερί που τις συγκρατούσε έλιωσε επειδή ο Ίκαρος πέταξε κοντά στον ήλιο, αποτυπώνεται ως μια άσπρη φιγούρα πάνω σε μια κάθετη μαύρη λωρίδα: ο Ικάρος πέφτει μέσα σε ένα σκοτεινό τούνελ φτιαγμένο ειδικά για εκείνον· τα χέρια του σε μια αδέξια στάση καθώς δεν έχει από πού να πιαστεί. Αν το μαύρο ισούται με τη βία, τότε ο Ίκαρος είναι παγιδευμένος μέσα σ’ αυτήν.

Η Πτώση του Ίκαρου, 1943 – φωτογραφία: Alberto Ricci / © Succession Henri Matisse

Μια κόκκινη μυτερή φλόγα είναι καρφιτσωμένη στο στήθος του Ίκαρου αναπαραστώντας τον πανικό και το πάθος της παλλόμενης καρδιάς. Εδώ η πράξη του καρφιτσώματος μοιάζει βίαιη —παραπέμπει σε σταύρωση. Κίτρινα μυτερά αστέρια τον περιστοιχίζουν —ίσως η μοίρα που τον έχει καταδικάσει σε θάνατο. Κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει πως το έργο είναι μια αλληγορία για την ναζιστική βία. Ο Matisse δεν υπήρξε ποτέ πολιτικοποιημένος καλλιτέχνης, όμως αυτά τα κολάζ που έφτιαξε κατά τη διάρκεια του πολέμου κρύβουν μια απειλή που λείπει από μεταγενέστερα έργα του. Το συγκεκριμένο έργο είναι ιδιαίτερα γνωστό, παραταύτα, το πρωτότυπο έργο διατηρεί στο ακέραιο την ικανότητά του να συγκλονίσει.

Το πιο γοητευτικό χαρακτηριστικό του Matisse είναι το γεγονός ότι έβλεπε την τέχνη ως κομμάτι της ζωής, ή μάλλον, ως έναν τρόπο να κάνει τη ζωή καλύτερη. Οι φωτογραφίες που τον δείχνουν να σχεδιάζει στο κρεβάτι ανακαλούν στη μνήμη την Frida Kahlo.  Έτσι κι εκείνη, όσο ανάρρωνε, μετέτρεψε τα πάντα —το δωμάτιό της, το κρεβάτι, τον εαυτό της— σε τέχνη. Τα gouaches découpées είναι εφήμερα, τα συγκρατούν μόνο καρφίτσες για να μπορούν ν’ αλλάξουν θέση. Κι ενώ μοιάζουν να είναι σε πλήρη αντίθεση με άλλα μνημειώδη έργα τέχνης, ουσιαστικά είναι αυτό ακριβώς: μνημειώδη, και μαζί διακοσμητικά.

Το σλάιντ απαιτεί την χρήση JavaScript.

Το έργο του Ωκεανία, ο Ουρανός (1946) είναι ένα μεγάλων διαστάσεων μεταξωτό ταμπλό που απεικονίζει πουλιά να πετούν σε ένα ήσυχο φόντο στο χρώμα του καφέ-μπεζ της άμμου. Λέγεται πως ίσως την έμπνευση για το έργο να την άντλησε από το άσπρο χελιδόνι που είχε κάποτε φτιάξει από άσπρο χαρτί και είχε κολλήσει στον τοίχο του ατελιέ του για να καλύψει μια κηλίδα: η ιδέα πως έπρεπε να το πετάξει τον είχε στεναχωρήσει, και με τον καιρό, έκοψε κι άλλα πουλιά, φυτά και ψάρια, που είχε γνωρίσει σε ένα ταξίδι στην Ταϊτή πολλά χρόνια νωρίτερα. Έκανε τους τοίχους του ατελιέ του να μοιάζουν με έναν απέραντο ουρανό δίχως όρια.

Μεγάλη σύνθεση στους τοίχους του ατελιέ του Matisse: Μάσκες, Ανάμνηση από την Ωκεανία και Το Σαλιγκάρι. Φωτογραφία: Lydia Delectorskaya /© Succession Henri Matisse

Καθώς η κλίμακα των έργων μεγαλώνει, η ένταση των συναισθημάτων που προκαλούν στον θεατή την ακολουθεί. Μεταδίδουν την αίσθηση ενός πράγματος ιερού ενώ τα περισσότερα έχουν θέματα απολύτως γήινα. Ακόμα και εκείνα που είχαν θεολογικό θέμα δε μεταφέρουν κανένα αίσθημα ενοχής, ντροπής ή τιμωρίας.

Νύχτα Χριστουγέννων, 1952. Φωτογραφία: © The Museum of Modern Art, New York /Scala Florence / Succession Henri Matisse

Μακέττα για κόκκινο φαιλόνιο (μπροστά), 1950-2. Φωτογραφία: Thomas Griesel /The Museum of Modern Art, New York /Scala Florence / © Succession Henri Matisse

Το La perruche et la sirène (1952) είναι ένα εντυπωσιακό έργο που απεικονίζει πολύχρωμα φύλλα υδρόβιων φυτών σε λευκό φόντο. Τα σχήματα δείχνουν να κινούνται σε απόλυτη αρμονία μεταξύ τους. Η γοργόνα, μια μπλε αφαίρεση που μόλις και μετά βίας μοιάζει με φιγούρα, στην πάνω δεξιά γωνία, κολυμπά και γίνεται αβίαστα ένα με το περιβάλλον.

Ο Παπαγάλος και η Γοργόνα, 1952. Φωτογραφία: Stedelijk / © Succession Henri Matisse

Εκείνο που τελικά μένει από τη γνωριμία με τα έργα αυτά είναι πως δεν αποπνέουν βία ή αποσπασματικότητα όπως θα περίμενε κανείς από την τεχνική που εφαρμόστηκε για τη δημιουργία τους. Δεν εκφράζουν ρήξη ή αποξένωση όπως πολλά από τα έργα του Μοντερνισμού. Απεναντίας, αφήνουν την αίσθηση του ολόκληρου. «Δεν ξέρω αν πιστεύω στον Θεό ή όχι», λέει ο Matisse. «Αλλά, το βασικό είναι να φτάσει κανείς να νιώθει όπως όταν κάνει προσευχή».

Henri Matisse: The Cut-Outs – Από τις 17 Aπριλίου ώς τις 7 September 2014 στο μουσείο Tate Modern του Λονδίνου.

 

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Εικαστικά