Γιατί έχουμε καταλάβει λάθος τη νεοτερική φιλοσοφία;
—του Ανέστη Γ. Δειλινού*—
Να πίνεις μόνος σου, να πίνεις στη θέση του άλλου, να πίνεις με συνέπεια.
Ι. Καντ, Κριτική του καθαρού οινοπνεύματος
Τις τελευταίες δεκαετίες ο φιλοσοφικός λόγος βρίσκεται σε αμηχανία. Νομίζω πως το πρόβλημα βρίσκεται στην τέλεια παρανάγνωση της νεοτερικής φιλοσοφίας, της φιλοσοφίας δηλαδή που ξεκινά με τον Καρτέσιο. Έχω βάσιμες υποψίες ότι οι σύγχρονοι μελετητές έχουν χάσει όχι μόνο την πραγματική «εικόνα στο χαλί» της νεοτερικής φιλοσοφίας, αλλά και το ίδιο το χαλί κάτω από τα πόδια τους. Η αλήθεια βέβαια είναι ότι δεν φταινε αυτοί. Και εξηγούμαι: η νεοτερική φιλοσοφία διαφέρει σε τούτο από τις υπόλοιπες, στο ότι δηλαδή χρησιμοποιεί έναν υπαινικτικό λόγο. Οι νεότεροι επιστήμονες έχουν λανθασμένα εκλάβει αυτόν τον λόγο κατά γράμμα και έτσι έχει δημιουργηθεί αυτή η τεράστια παρεξήγηση, η οποία και ευθύνεται ολοκληρωτικά για τη σημερινή κατάσταση της φιλοσοφίας. Θα σταθώ σε επτά φιλοσόφους το έργο των οποίων εκλαμβάνεται ως κομβικό σημείο για την εξέλιξη της νεότερης φιλοσοφίας και θα επιχειρήσω να αποκαλύψω τη λανθάνουσα ιδέα που οργανώνει σε σύστημα τα φιλοσοφικά τους κείμενα και νοηματοδοτεί εκ νέου την ταραγμένη εποχή τους.
Καρτέσιος
Περί της φύσης του οινοπνεύματος: ότι είναι γνωστότερο από το ανθρώπινο σώμα.
Το βαθύτερο νόημα του καρτεσιανού στοχασμού είναι η βεβαιότητα της αυτοσυνειδησίας του πίνοντος υποκειμένου ως μοναδική απόδειξη της ύπαρξής του: bibo ergo sum. Το αρχιμήδειο σημείο για την απόδειξη της ύπαρξής μου είναι ακριβώς η αυτοσυνειδησία μου ως αλκοολικού υποκειμένου. Αυτό είναι το βέβαιο θεμέλιο της γνώσης: το ποτό. Ο πεπερασμένος ανθρώπινος νους γνωρίζει την αλήθεια πίνοντας απλά και ανόθευτα ποτά, ενώ το απόλυτο ηδύποτο το γνωρίζει μόνον ο Θεός. Αίτημα του ορθού λόγου είναι να μη γίνεται τίποτα αποδεκτό που δεν είναι αλκοολούχο –τουλάχιστον για τη συνείδηση. Κανένα όμως ποτό δεν είναι αλκοολούχο καθεαυτό, αλλά μόνον στο μέτρο που τίθεται ως αλκοολούχο από τη συνείδηση. Με τη φιλοσοφία του Καρτέσιου, το υποκείμενο περνάει από τη σφαίρα του είναι στη σφαίρα του πίνειν. Η αισθητηριακή αντίληψη ενός ποτού δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά την κατανάλωση του περιεχομένου του.
Σπινόζα
Η ηθική του αλκοολικού.
Ο Σπινόζα διατηρεί τον κλασικό καρτεσιανό ορισμό της αλήθειας: Idea vera debet cum vino convenire. Η μαθηματική – γεωμετρική τάξη δεν διέπει μόνον τον κόσμο των μη πινόντων, αλλά και τον κόσμο των αλκοολικών: ισομορφία. Η τάξη των ιδεών και των ποτών απορρέει από το πρώτο ηδύποτο που είναι ο Θεός, ο οποίος εγγυάται την ταυτότητα του είναι και του πίνειν. Ετσι οι αλκοολικοί είναι αυτοί που έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή εποπτεία του κόσμου. Το αλκοολ είναι εκείνο που υπάρχει αφ’ εαυτού και νοείται δι’ εαυτό˙ είναι causa sui στο βαθμό που είναι causa omnium rerum. Τα επιμέρους πράγματα είναι συνέπειες του αλκοόλ, δηλαδή τρόποι δια των οποίων εκφράζεται κατά βέβαιο και καθορισμένο τρόπο η θεϊκή μέθη.
Ο Σπινόζα ασκεί δριμύτατη κριτική στα Ιδρύματα Αποτοξίνωσης: 1) είναι εντελώς άχρηστα στην κοινωνία και 2) είναι πηγή όλων των δεισιδαιμονιών.
Λάιμπνιτς
Μεταποτική πραγματεία.
«Στον νου δεν υπάρχει τίποτα που να μην υπήρχε προηγουμένως στο αλκοόλ –εκτός από την ίδια την επιθυμία για αλκοόλ».
Ο Λάιμπνιτς ανατρέπει τις καρτεσιανές αφετηρίες: το αρχιμήδειο σημείο πρέπει να αναζητηθεί όχι στο ίδιο το ποτό, αλλά στη φύση αυτού που το καταναλώνει. Τη βεβαιότητα της γνώσης εγγυάται η απόδειξη: nihil est sine alcolum. Κριτήριο αλήθειας είναι η αρχή της ταυτότητας ή της αντίφασης ανάμεσα σε αυτά που ισχυρίζεται ένας αλκοολικός και ένας μη αλκοολικός. Το αλκοόλ, πιστεύει ο Λάιμπνιτς, είναι απείρως διαιρετό: μπορεί κανείς να πίνει επάπειρον. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, τα έσχατα στοιχεία της πραγματικότητας είναι οι αλκοολούχες μονάδες: σε αυτές θεμελιώνεται ο κόσμος των φυσικών σωμάτων. Τα χαρακτηριστικά των αλκοολούχων μονάδων είναι τα εξής: είναι απλές, μη διαιρετές υποστάσεις, εισέρχονται στα κοκτέιλ και αποτελούν μέρος τους. Διαρκούν περί τις δύο ώρες μετά την κατανάλωση. Καμία μονάδα δεν μπορεί να επιδράσει στο εσωτερικό μιας άλλης˙ οι ίδιες οι μονάδες είναι η αυθόρμητη πηγή των μεταβολών τους (π.χ.το κρασί γίνεται ξύδι). Όμως, αν ισχύει αυτό, τότε πώς εξηγείται η αμοιβαία επίδραση των αλκοολούχων κατασκευασμάτων, π.χ. κοκτέιλ, αλλά και των καταναλωτών τους, στον κόσμο; Η εσωτερική ανάπτυξη μιας μονάδας εναρμονίζεται με τις μεταβολές των άλλων: προδιατεταγμένη αρμονία. Οι αλκοολούχες μονάδες, τέλος, διαφέρουν μεταξύ τους στον βαθμό ασάφειας και παραλογισμού με τον οποίο αναπαριστούν το σύμπαν (ξεκινώντας από κάτω):
Καθαρό οινόπνευμα
↑
Αψέντι (με ζάχαρη)
↑
Ιταλική γκράπα, ελληνικό ούζο, ουίσκι, βότκα
↑
Κρασί, μπύρα
(Με την απαραίτητη υποσημείωση ότι παίζει μεγάλο ρόλο και η ποσότητα)
Ο Λάιπνιτς επιχειρεί την εξής διάκριση αληθειών και των περιεχομένων τους:
1)αλήθειες του ποτού (in vinο veritas): είναι αναγκαίες και το αντίθετό τους συνεπάγεται αντίφαση (a priori αλήθειες)
2)μετα-αποτοξινωτικές αλήθειες: είναι συμπτωματικές και το αντίθετό τους δεν συνεπάγεται αντίφαση (a posteriori αλήθειες)
Λοκ
Δοκίμιο για την ανθρώπινη ροπή προς το αλκοόλ.
Ο Λοκ ξεκινά αποκλείοντας κάθε έμφυτη ποσότητα αλκοόλ στο ανθρώπινο σώμα και πνεύμα: tabula rasa. Η γνώση, σύμφωνα με τον φιλόσοφο, προκύπτει από δύο ικανότητες: 1)αίσθηση (κατανάλωση αλκοόλ) και 2)αναστοχασμός (εσωτερική παρατήρηση των συνεπειών του αλκοόλ στο υποκείμενο που το καταναλώνει). Το αλκοόλ ορίζεται ως καθετί που είναι νοητικό αντικείμενο όταν κανείς σκέφτεται, δηλαδή κάθε δεδομένο της συνείδησης. Με τον Λοκ γίνεται το πρώτο βήμα για μια κριτική θεωρία του αλκοολισμού. Η ροπή προς το αλκοόλ εμφανίζεται στον άνθρωπο ταυτόχρονα με την κατ’αίσθηση αντίληψη –με την οποία και σταδιακά ταυτίζεται. Η πραγματικότητα δεν είναι παρά το μηχανικό άθροισμα των επιμέρους ποτών που καταναλώνει το υποκείμενο κατά τη διάρκεια της ζωής του.
Χιουμ
Πραγματεία για φύση του αλκοολικού.
Για τον Χιουμ το πρόβλημα της σύνδεσης μεταξύ των εντυπώσεων που παράγονται από την κατανάλωση αλκοόλ και των εξωτερικών πραγμάτων παραμένει αναπάντητο. Το αλκοόλ, ωστόσο, είναι η απόλυτη αιτία των ιδεών και εντελώς αναγκαία προϋπόθεσή τους. Με τον Χιουμ αμφισβητείται για πρώτη φορά η ενιαία υπόσταση του ποτού: αυτό δεν είναι παρά αλυσίδα ξεχωριστών εμπειριών που όμως δεν καταλήγουν στη μέθη. Για τον Χιουμ η αιτιοκρατία είναι ψυχολογικό φαινόμενο: η προσδοκία του αποτελέσματος της μέθης ανήκει στη συνείδησή μας και όχι στο ποτό καθεαυτό. Η αναγκαιότητα υπάρχει μόνο στον αλκοολικό νου και όχι στο ίδιο το αλκοόλ: determination of the alcoholic mind.
Καντ
Κριτική του καθαρού οινοπνεύματος.
«Ο έναστρος ουρανός επάνω, το αλκοόλ μέσα μου, είναι αντικείμενα θαυμασμού και σεβασμού που διαρκώς ανανεώνεται και αυξάνεται όσο πίνω.»
Ο Καντ εκφράζει, όπως έχει σωστά διαπιστωθεί, το πνεύμα του Διαφωτισμού: aude bibere. Η Ηθική για τον Καντ είναι η καθαρή πρακτική δύναμη του ποτού: οφείλεις να πιεις, άρα μπορείς. Ο Καντ θέλει να βάλει τη μεταποτική στον ασφαλή δρόμο της επιστήμης. Εμμενής μεταποτική: η μεταποτική που παραμένει μέσα στα όρια των δυνατοτήτων του ποτού. Πώς θα επιτευχθεί; Με τη λεγόμενη «κοπερνίκεια επανάσταση»: ο Καντ προτείνει να θεωρήσουμε ότι δεν είναι το αλκοόλ που συμμορφώνεται με τη γνώση μας, αλλά η γνώση μας με το αλκοόλ. Μέτρο της γνώσης γύρω από το οποίο περιστρέφονται τα πράγματα είναι το αλκοόλ –το οποίο και καθορίζεται ως το αντικείμενο της a priori (υπερβατολογικής) γνώσης. «Υπερβατολογική είναι η γνώση που δεν ασχολείται τόσο με το ποτό καθεαυτό όσο με τον δικό μας τρόπο πόσης ως a priori δυνατό». Ο αλκοολικός πρέπει να ξεφύγει από την ποτική εμπειρία και να στραφεί προς τον εαυτό του. Σύμφωνα με την καντιανή προσέγγιση, στο ποτό δεν αποδίδεται τίποτα άλλο παρά ό,τι το πίνον υποκείμενο αντλεί από τον εαυτό του. Ο φιλόσοφος προβαίνει έτσι σε διακριση Καθαρού – Νοθευμένου οινοπνεύματος. Σύμφωνα με τον Καντ δεν μπορούμε να γευτούμε παρά μόνον το Νοθευμένο και όχι το Καθαρό οινόπνευμα. Το Καθαρό οινόπνευμα μπορούμε μόνο να το σκεφτούμε και όχι να το γευτούμε.
Οι τρεις, κατά Καντ, επιταγές της ηθικής του αλκοολικού: «Να πίνεις μόνος σου, να πίνεις στη θέση του άλλου, να πίνεις με συνέπεια».
Χέγκελ
Φαινομενολογία του οινοπνεύματος.
«Η σκέψη του ποτού είναι η κατ’ ουσίαν άρνηση του ποτού που έχουμε ενώπιον μας»
Ο Χέγκελ απορρίπτει τη καντιανή διάκριση Καθαρού και Νοθευμένου οινοπνεύματος: «Το αληθές ποτό είναι το Όλον». Το οινόπνευμα είναι το σύνολο των εκφάνσεων της ανθρώπινης συνείδησης καθ’ εαυτήν και δι’ εαυτήν, ενώ οι δραστηριότητες της (αυτο)συνείδησης δεν είναι παρά δραστηριότητες του καθαρού οινοπνεύματος και δεν απαιτούν ως προϋπόθεσή τους μιαν ορισμένη ψυχολογική και συναισθηματική κατάσταση. Η διαλεκτική είναι η πορεία που ξεπερνά τα επιμέρους στάδια για να φτάσει στην απόλυτη μέθη. Διαλεκτική: θέση→ άρνηση→ άρνηση της άρνησης (π.χ. αλκοολισμός, αποτοξίνωση, επανακύληση). Η άρνηση της άρνησης του αλκοόλ είναι η κινητήρια δύναμη της πραγματικότητας. Η πορεία αυτή συνεχίζεται για να φτάσει ως την τελική ταύτιση αλκοόλ και απολύτου, δηλαδή ως το σημείο εκείνο που δεν θα χρειάζεται πλέον να πιούμε για να γνωρίσουμε, αλλά το ίδιο το ποτό θα είμαστε εμείς –και μάλιστα κατ’ αναγκαιότητα. Το κριτήριο με βάση το οποίο η συνείδηση αναπτύσσεται εμπίπτει εντός της ίδιας της συνείδησης και δεν είναι άλλο από το απόλυτο, καθαρό οινόπνευμα.
* Ο Ανέστης Γ. Δειλινός είναι ένας αποσυνάγωγος διανοητής, ζει αυτοεξόριστος σε ένα ημιάγνωστο ορεινό χωριό της Αρκαδίας και έχει εκδώσει την ποιητική συλλογή Η αλλαγή της φούστας (1980).
* * *
Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Fun
dimart 