Ιστορίες ανάγνωσης #19 — μια στήλη για επίμονους αναγνώστες, γραμμένη από λάτρεις της ανάγνωσης
Διαβάζοντας Τζέρεμυ Χώθορν
−της Ελένης Κεχαγιόγλου−
Η ανάγνωση, και τα βασικά ζητήματα-προβλήματα που προκύπτουν από τη διαδικασία της, έχουν εις μακρόν μελετηθεί από τους θεωρητικούς και τους κριτικούς της λογοτεχνίας. Η ανάγνωση θεωρείται εντέλει διαδικασία ερμηνευτική, δεδομένου ότι ο κάθε αναγνώστης, ανάλογα με τα εργαλεία του, τα οποία εξαρτώνται από τα εφόδιά του, προσλαμβάνει με διαφορετικό τρόπο ό,τι διαβάζει, οδηγείται σε διαφορετικής μορφής κατανόηση του ίδιου κειμένου, άρα σε άλλου είδους αξιολόγηση. Έτσι, για το ίδιο ακριβώς κείμενο, ένα έργο που έχει εκδοθεί και 
άρα είναι «δημόσιο, ευπρόσιτο, σταθερό και μοναδικό», όπως σημειώνει ο βρετανός καθηγητής της λογοτεχνίας Jeremy Hawthorn, στο έργο του Ξεκλειδώνοντας το κείμενο (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1993, μτφ.: Μαρία Αθανασοπούλου) —το οποίο γίνεται ο οδηγός μας στις σημερινές «Ιστορίες ανάγνωσης» του dim/art— «η επενέργειά του ή η πρόσληψή του είναι ιδιωτική, απρόσιτη και τρομακτικά πολλαπλή».
Για αυτόν ακριβώς το λόγο, τους κριτικούς της λογοτεχνίας τα τελευταία χρόνια (όχι και πολύ «τελευταία», δηλαδή, ήδη από τη δεκαετία του 1990) τους απασχολεί το χάσμα ανάμεσα στους απλούς αναγνώστες και στους «ειδικούς», δηλαδή τους επαγγελματίες της ανάγνωσης, και επιχειρούν να αναπτύξουν θεωρίες οι οποίες να ενσωματώνουν και τον απλό αναγνώστη που, π.χ., λατρεύει ένα λογοτεχνικό έργο το οποίο η κριτική έχει απαξιώσει. Και παρόλο που οι περισσότεροι κριτικοί, σιωπηρά και όχι απαραιτήτως ενσυνείδητα, μιλούν εκ μέρους (όχι όλων των αναγνωστών, αλλά) του «ιδανικού αναγνώστη» ενός κειμένου, μερίδα των θεωρητικών της λογοτεχνίας καταρρίπτει και αυτό το επιχείρημα, αποφαινόμενη ότι «η κριτική είναι ένας από τους τρόπους με τους οποίους τα προσωπικά και ιδιωτικά στοιχεία της ερμηνείας και της ανταπόκρισής μας στα λογοτεχνικά έργα δημοσιοποιούνται και γίνονται προσιτά στους άλλους».
Ωστόσο, ανακύπτει το ερώτημα: γιατί συχνότατα κριτική και αναγνώστες διαφωνούν; Γιατί γίνονται ευπώλητα βιβλία που οι επαγγελματίες της ανάγνωσης έχουν χαρακτηρίσει σκουπίδια; Η απάντηση, λοιπόν, στο τι και γιατί μας αρέσει —λέει και πάλι ο Χώθορν—συνδέεται με το γεγονός ότι επικοινωνούμε καλύτερα με όποιον έχουμε 
πολλά κοινά στοιχεία· έτσι, σωστά ο βασιλιάς Κάρολος Β’, προκειμένου να εξηγήσει την απήχηση ενός δημοφιλούς ιεροκήρυκα στους ανθρώπους της εποχής του, είχε πει: «Η ανοησία του ταιριάζει στην ανοησία τους».
Για να αγαπήσει ο αναγνώστης ένα κείμενο, πρέπει να οδηγηθεί σε «αναστολή της δυσπιστίας», δηλαδή —απλοποιώντας— να μην το αξιολογεί διαβάζοντας, μα να του παραδοθεί. Για να γίνει αυτό,το λογοτεχνικό έργο οφείλει με τη σειρά του να επιβραβεύει τον αναγνώστη παρέχοντάς του μια «ομοιότητα με την αλήθεια». Την οποία μάλιστα αλήθεια αυτή —γράφει ο βρετανός καθηγητής της λογοτεχνίας— ο σιωπηλός αναγνώστης την παρασταίνει στο νου του, και γίνεται έτσι σκηνοθέτης, ηθοποιός μα και το κοινό της ταινίας «του». Ίσως για αυτόν το λόγο, σπανιότατα μας αρέσει η μεταφορά στον κινηματογράφο ενός αγαπημένου μας έργου. Η δική μας δημιουργική ανάγνωση διάλεξε μία από τις ανεξάντλητες διαφορετικές δυνατότητες «παράστασης» του κειμένου, η οποία δύσκολα (ή, έστω, σπανιότατα) θα ταυτιστεί (ή θα εξομειωθεί) με την ανάγνωση του σκηνοθέτη που μετέφερε το βιβλίο στον κινηματογράφο.
Η ανάγνωση είναι κι αυτή μια διαδικασία που σε αλλάζει
Ο παραπάνω αφορισμός ανήκει στη Μάργκαρετ Άτγουντ και όχι απλώς (σε ένα πρώτο επίπεδο) εξηγεί για ποιο λόγο η εκ νέου ανάγνωση ενός λογοτεχνικού έργου διαφέρει από την πρώτη μας ανάγνωση του ίδιου έργου, αλλά —ίσως— απαντά και στο γιατί τα ολοκληρωτικά καθεστώτα έχουν επιμελώς ενδιαφερθεί για το ποια βιβλία πρέπει να κυκλοφορούν και ποια να λογοκρίνονται. Άλλη μια εξήγηση για το φαινόμενο της λογοκρισίας δίνει ο Τ. Σ. Έλιοτ: «Η μυθοπλασία επηρεάζει τη συμπεριφορά μας απέναντι στους συνανθρώπους μας, επηρεάζει το σχέδιο του εαυτού μας». Ένα παράδειγμα που τον επιβεβαιώνει, μεταξύ των άλλων, είναι η επίδραση που άσκησε η Καλύβα του μπάρμπα-Θωμά στην εκστρατεία για την κατάργηση της δουλείας. Ή ο τρόπος με τον οποίο συνέβαλαν στην ανάπτυξη του γυναικείου κινήματος λογοτεχνικά έργα γραμμένα από γυναίκες (καθώς και το αντίστροφο).
Έτσι, όσο κι αν ο Τίτος Πατρίκιος επιμένει πως «κανένας στίχος σήμερα δέν ανατρέπει καθεστώτα», η λογοτεχνία είναι –αποφαίνεται ο Χώθορν, ολοκληρώνοντας το κεφάλαιο «Πρόσληψη» του βιβλίου του Ξεκλειδώνοντας το κείμενο− «ο πλέον λεπτός και διεισδυτικός τρόπος» για «να εξερευνήσουμε τον κοινωνικό, πολιτισμικό και συναισθηματικό κόσμο μας», αξιοποιώντας τις εξαιρετικά περίπλοκες και σύνθετες στρατηγικές της φαντασίας που «κάνουν τα πράγματα να συμβούν», όπως ακριβώς και τα παιχνίδια των παιδιών.
Από τους θεωρητικούς της λογοτεχνίας ο αναγνώστης έχει αντιμετωπιστεί άλλοτε ως σκλάβος (από εκείνους που θεωρούν ότι όλες οι αναγνώσεις του ίδιου έργου ιδεωδώς θα πρέπει να είναι ταυτόσημες), και άλλοτε ως απόλυτος μονάρχης (από εκείνους που αντιμετωπίζουν την κάθε ανάγνωση ως αυστηρά προσωπική, άρα μοναδική). Αν ωστόσο ληφθεί υπ’ όψιν ότι δεν υπάρχει «προσωπικό» που να μην αλληλεπιδρά με το «κοινωνικό», αποφεύγεται αυτή η απόλυτη αντιθετική διάκριση.
Σε κάθε περίπτωση, η ανάγνωση της λογοτεχνίας, όταν αντιμετωπίζεται ως διαδικασία ενεργητική και όχι παθητική, συνιστά κλειδί που ανοίγει τις πόρτες της αντίληψής μας. Διότι «διευρύνουμε τις φαντασιακές μας ικανότητες και εμπειρίες σημαίνει ότι τροποποιούμε την ικανότητά μας να καταναούμε και να δρούμε μέσα στον κόσμο», κατά τον Χώθορν. Βέβαια, για να φτάσουμε εκεί, πρέπει πρώτα να αναπτύξουμε τη δεξιότητα της ανάγνωσης. Αλλά για αυτό, ραντεβού στις «Ιστορίες ανάγνωσης» της επόμενης Κυριακής.
* * *
Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Ιστορίες ανάγνωσης
dimart 