3 Δεκέμβρη του 1944

Κρατήστε τους γιους σας μες στο σπίτι, μανάδες της Αθήνας!
 Ή ανάψτε γι’ αυτούς ένα κερί: απόψε το βράδυ
 ο Γέρος της Ντάουνιγκ Στριτ σάς  φέρνει πίσω
το βασιλιά σας…

—Μπέρτολτ Μπρεχτ—

 —της Άστριντ Ζωής Όκλαντ—

Εβδομήντα ένα χρόνια έχουν περάσει από τις μέρες που στάθηκαν αφορμή να γραφτεί η πιο σκοτεινή ίσως σελίδα της ιστορίας του τόπου μας — ή, καλύτερα, που υπήρξαν η απαρχή της. Ήταν 3 Δεκέμβρη του 1944.

Σήμερα, παρουσιάζονται εν είδει αφιερώματος στο dim/art επιλεγμένα αποσπάσματα από δύο όχι και τόσο γνωστά στο ευρύ κοινό κείμενα κορυφαίων στελεχών του Ε.Α.Μ.· από τη δική τους σκοπιά και με τον δικό τους τρόπο παρουσιάζουν, ιστορούν και εξηγούν τις συνθήκες και τα αίτια που οδήγησαν στα γεγονότα του Δεκέμβρη του 1944, στον αλληλοσπαραγμό και την καταστροφή.

Συγκεκριμένα, έχουν επιλεγεί αποσπάσματα:

• από ένα σύγγραμα του Γιάννη Ζέβγου (Γιάννη Ταλαγάνη, στελέχους του Ε.Α.Μ. και Υπουργού Γεωργίας στην κυβέρνηση Παπανδρέου από την οποία παραιτήθηκε λίγο πριν από την έναρξη των μαχών),
• από το υπόμνημα που κατέθεσε στην Επιτροπή Έρευνας του Ο.Η.Ε. ο Πολιτικός Συνασπισμός του Ε.Α.Μ., το οποίο συνυπογράφουν οι εξής: Κ. Γαβριηλίδης (Αγροτικό Κόμμα Ελλάδος), Στ. Κρητικάς (Κόμμα Δημοκρατικής Ενώσεως), Μιχ. Κύρκος (Δημοκρατικό Ριζοσπαστικό Κόμμα), Δ. Παρτσαλίδης (Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος), Γ. Γεωργαλάς (Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος),
• από την ομιλία του Μιχ. Κύρκου, η οποία εκφωνήθηκε στις 17/2/1947 και συνόδευσε το υπόμνημα του Πολιτικού Συνασπισμού του Ε.Α.Μ.

* * *

Α. Αποσπάσματα από το σύγγραμα του Γιάννη Ζέβγου

«Η λαϊκή αντίσταση του Δεκέμβρη και το νεοελληνικό πρόβλημα»[1]

Αφιερώνεται

Στο μαρτυρικό και περήφανο λαό της δημοκρατικής, της αντιφασιστικής  Αθήνας και τους αθάνατους νεκρούς, τους γνωστούς και άγνωστους ήρωες και μάρτυρες, που έπεσαν και πέφτουν στο άγιο χώμα της για τη λεφτεριά, την ανεξαρτησία της πατρίδας και τη Νεοελληνική λαοκρατική αναγέννηση.

Γ. Ζέβγος[…]

Τι διεκδικήσεις πρόβαλε ο Ελληνικός λαός, το ΕΑΜ και το ΚΚΕ στην κυβέρνηση Παπανδρέου; Τα πιο στοιχειώδη πράγματα: Ό,τι υποσχέθηκαν οι συμμαχικές διακηρύξεις σε κάθε λαό. Ό,τι γινόταν με αμείλιχτη δημοκρατική συνέπεια σ’ όλες τις χώρες κι’ ακόμα και στις δορυφόρους του Άξονα, σαν τη Βουλγαρία. Ό,τι υποσχέθηκε και ο Παπανδρέου.

Ο Ελληνικός λαός βασανισμένος από 25 χρόνια απ’ τις τυραννίες, καταματωμένος και καταξεσκισμένος τα τελευταία χρόνια, ζητούσε να ξεριζωθεί ο φασισμός, να τιμωρηθούν οι προδότες και να δημοκρατικοποιηθεί ο κρατικός μηχανισμός για ν’ αναπτυχθεί ελεύθερα και ανεμπόδιστα η πολιτική ζωή της χώρας, με δημοψήφισμα και εκλογές συνταχτικής εθνοσυνέλευσης. Η τιμωρία των εθνοπροδοτών έγινε βαθύτατη εθνική και ηθική ανάγκη για τον τόπο. Το αίτημα για την τιμωρία των εθνοπροδοτών δολοφόνων, κατάντησε αίτημα που συμβολίζει την αναγέννηση της Ελλάδας.

[…]

6. Η αρχή της συνωμοσίας

Ο Παπανδρέου ζητεί αγγλικές δυνάμεις να πολεμήσει και να συντρίψει το κίνημα της αντίστασης, όχι για να ελευθερωθεί γρήγορα η Ελλάδα. Στις 22 Σεπτέμβρη 1944 απ’ την Ιταλία όπου βρίσκονταν η κυβέρνηση εθνικής ενότητας στέλνει στους κκ Τσώρτσιλ και Ήντεν τούτο το καταπληκτικό τηλεγράφημα:

«…Ημπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι η σταθερότης της Ελληνικής κυβερνήσεως θα διατηρηθή ακλόνητος ενώπιον των κρίσιμων καιρών τους οποίους αντιμετωπίζομεν. Μας εμπνέει όμως σοβαράς ανησυχίας η κατάστασις, όπως διαμορφούται εις την Ελλάδα, όπου αι υπό των Γερμανών εκκενούμεναι περιφέρειαι καταλαμβάνονται υπό του ΕΑΜ εν ονόματι δήθεν της Ελληνικής κυβερνήσεως.

»Δεν γνωρίζω τους λόγους της Βρεττανικής απουσίας αλλά θεωρώ καθήκον να σας ανακοινώσω την πεποίθησιν μου ότι ενώπιον της διαμορφωθείσης κρισίμου καταστάσεως τα πολιτικά μέσα προς αντιμετώπισίν της δεν είναι πλέον επαρκή. Μόνον η άμεσος παρουσία Βρεττανικών δυνάμεων εις την Ελλάδα και μέχρι των Τουρκικών ακτών ημπορεί να μεταβάλη την κατάστασιν…»

…ο Παπανδρέου εκδηλώνει «σοβαρές ανησυχίες» όχι για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Ούτε για την πείνα, την γύμνια και την καταστροφή του λαού. Έχει «σοβαρές ανησυχίες» γιατί «αι υπό των Γερμανών εκκενούμεναι περιφέρειαι καταλαμβάνονται υπό του ΕΑΜ εν ονόματι δήθεν της Ελληνικής κυβερνήσεως». Το ΕΑΜ πολεμούσε και το ΕΑΜ φυσικά κατελάμβανε τις ελευθερωμένες περιοχές εν ονόματι της Ελληνικής Κυβερνήσεως…τι ήθελε ο Παπανδρέου να γίνει; Να μη φεύγαν οι Γερμανοί; Να μην ελευθερωνόταν η Ελλάδα; Ποιος άλλος να τις κατελάμβανε τις περιοχές που ελευθερώνονταν; Τα τάγματα ασφαλείας που και αυτός είχε καταδικάσει σαν προδοτικά;…

Το αιματηρό, το φασιστικό πραξικόπημα του Δεκέμβρη έχει την αρχή του σε τούτο το τηλεγράφημα.

[…]

7. Προπαρασκευή του πραξικοπήματος

[…]

Στην Αθήνα αρνείται [ο Παπανδρέου] να μπει ζήτημα αντιβασιλείας μ’ όλο που στην Ιταλία είταν σύμφωνος να οριστεί συμβούλιο αντιβασιλείας όταν η κυβέρνηση θα ερχόταν στην Ελλάδα…

Το ζήτημα της εκκαθάρισης του φασισμού παρελκύεται και παραμερίζεται. Παρελκύεται το ζήτημα της εκκαθάρισης του κρατικού μηχανισμού απ’ τα φασιστικά στοιχεία.

Παρελκύεται το ζήτημα των δοσιλόγων. Κανένας δοσίλογος δεν τιμωρήθηκε. Ο υπουργός της Δικαιοσύνης Αβραάμ, στενός συνεργάτης του Γονατά, τραινάρει την υπόθεση των προδοτών. Περιμένουν τις 10 Δεκέμβρη, που έχει οριστεί μέρα αποστράτευσης του ΕΛΑΣ…

Οι υπηρεσίες του Σκόμπυ, κράτος εν κράτει, φυγάδευαν απ’ του «Αβέρωφ» όσους δοσίλογους ήθελαν, όπως το γνωστό δήμαρχο Γεωργαίο.

Σ’ όλο τον κρατικό μηχανισμό, στις αστυνομίες, στη χωροφυλακή βρίσκονταν οι ίδιοι συνεργάτες των Γερμανών και απ’ αυτούς τους κύκλους παίρνει ο Παπανδρέου τους ανθρώπους που διορίζει στα πιο σοβαρά πόστα, όπως το στρατηγό Σπηλιωτόπουλο…

Οι Γερμανοτσολιάδες της Αθήνας βρίσκονται δήθεν περιορισμένοι, μα στην ουσία στρατωνισμένοι στο Γουδί. Έχουν όπλα, φεύγουν και ξαναγυρίζουν όποτε θέλουν. Τους ταγματασφαλίτες του Παπαδόγκωνα που παραδόθηκαν στην Τρίπολη, τους μετέφεραν οι Άγγλοι στις Σπέτσες και από κει ξαφνικά τους κουβάλησαν κι αυτούς στο Γουδί μ’ επικεφαλής τον Παπαδόγκωνα. Από τη Δυτική Μακεδονία ταγματασφαλίτες μεταφέρονται και στρατωνίζονται σα δήθεν φυλακισμένοι στου “Αβέρωφ”. Αυτοκίνητα δεν υπάρχουν για μεταφορά τροφίμων, όμως υπάρχουν άφτονα για να μεταφέρνουν απ’ όλες τις επαρχίες τους δοσίλογους και τους χωροφύλακες  και τους εγκαθιστούν στην Αθήνα. Οι χίτες μένουν πάντα οχυρωμένοι στο Θησείο και οι Εδεσίτες στα ξενοδοχεία της Ομόνοιας. Με πυρετώδη βιάση μοιράζονται τη νύχτα με αυτοκίνητα όπλα σε διάφορες φασιστικές ομάδες δοσιλόγων, πούναι εγκατεστημένες σε διάφορα χτίρια.

[…]

8. Το τρομοκρατικό πραξικόπημα αρχίζει

[Στις 3 του Δεκέμβρη] στην πλατεία Συντάγματος συγκεντρώνονται εκατοντάδες χιλιάδες. Άοπλοι, ειρηνικοί, μα πειθαρχημένοι και συνειδητοί και αποφασιστικοί αντιφασίστες πολίτες. Και αυτή η πειθαρχία και η συνείδηση προκαλούν τρόμο στην αντίδραση, περισσότερο από τα όπλα. Αστυνομικοί και άλλα φασιστικά στοιχεία ανοίγουν πυρ στα ειρηνικά πλήθη απ’ το κτίριο της αστυνομικής διεύθυνσης και τα παληά ανάχτορα. Το άγιο αίμα του λαού ποτίζει ξανά το χώμα της Αθήνας. Τα όργανα της εξουσίας, του «νόμου και της τάξης» δολοφονούν ξανά το λαό. Απ’ τους αστυνομικούς, απ’ τους αντιδραστικούς κανένας δεν τραυματίστηκε, γιατί ο λαός ήταν άοπλος, όπως σ’ όλα τα συλλαλητήρια. Είναι απ’ τις συνηθισμένες φασιστικές και χιτλερικές ανέντιμες επινοήσεις αυτό που είπαν ότι ο λαός επιτέθηκε στο σπίτι του Παπανδρέου… Ο Παπανδρέου που είχε την προηγούμενη μέρα επιτρέψει το συλλαλητήριο το απαγόρεψε κατόπιν, γιατί ήξαιρε ό,τι θα γινόταν και νάχε πρόχειρη δικαιολογία για τη σφαγή. Κι ο στρατηγός Σκόμπυ που κόβονταν για το «νόμο και την τάξη» όχι μόνο δεν πήρε κανένα, απολύτως κανένα μέτρο, για να προστατέψει το δημοκρατικό λαό απ’ την τρομοκρατική σφαγή της αντίδρασης, μα έστειλε τα τανκς να διαλύσουν τα πλήθη, ενώ τα αεροπλάνα του πετούσαν πάνω από τα κεφάλια του κόσμου για να τον πανικοβάλλουν.

Ο λαός της Αθήνας, που χρόνια αντιμετώπιζε τα τανκς και τις σφαίρες των Γερμανών, είναι επόμενο ότι και τούτη τη φορά δεν πανικοβλήθηκε…Την άλλη μέρα επαναλήφθησαν σ’ ευρύτερη κλίμακα οι δολοφονίες. Η απεργία είταν γενική. Ούτε ένα μαγαζί, ούτε ένα περίπτερο δεν άνοιξε. Ούτε ένας πουλητής στο δρόμο. Ολόκληρη η Αθήνα διαμαρτύρεται για τις σφαγές και την επίθεση της αντίδρασης. Εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες συνοδεύουν την κηδεία των νεκρών και ώρες ολόκληρες ατέλειωτα πλήθη συντεταγμένα και οργανωμένα περνούν απ’ το Σύνταγμα. Υποβλητικότερο και συγκλονηστικότερο θέαμα δεν γνώρισε η Αθήνα. Η ατμόσφαιρα της Αθήνας αντηχεί απ’ τις ρυθμικές φωνές του Αθηναϊκού λαού, που εκφράζει τον πόνο και τα βάσανα του κατατρεγμένου έθνους…Και τα πλήθη στην επιστροφή τους απ’ το νεκροταφείο τα δέχονται δίχως καμμιά αφορμή καινούριες ομοβροντίες. Απ’ τα ξενοδοχεία της Ομόνοιας και το 4ο αστυνομικό τμήμα πυροβολούν τα πλήθη. Καινούργιο αίμα ποτίζει το χώμα της Αθήνας και ο λαός μαζεύει πάνω από 100 καινούργιους νεκρούς και τραυματίες…

Η διαδήλωση του ΕΑΜ στο Σύνταγμα με τον φακό του Dmitri Kessel*. Οι φωτογραφίες προέρχονται από το λεύκωμα Dmitri Kessel, Ελλάδα του ’44, εκδόσεις Άμμος, Αθήνα 1997 (και η ηλεκτρονική μορφή από εδώ).

* * *

Β. Απόσπασμα από το υπόμνημα που κατατέθηκε στην Επιτροπή Έρευνας του Ο.Η.Ε. [2]

ΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΤΟΥ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1944

6. Το ΕΑΜ πιστόν εις την πολιτικήν του της εθνικής ενώσεως και της ομαλότητος ετίμησε την υπογραφήν του.

Από της αποχωρήσεως των Γερμανών μέχρι της αφίξεως εις Αθήνας της εν τω εξωτερικώ ελληνικής κυβερνήσεως και μετέπειτα ετήρησε παραδειγματικώς την τάξιν και την ασφάλειαν εις ολόκληρον την χώραν και δεν εξεδηλώθη ουδ’ η παραμικρά ενέργεια προς μονομερή κατάληψιν της αρχής, μολονότι τούτο ήτο ευτυχέστατον. Το κεφαλαιώδες τούτο γεγονός ανεγνωρίσθη παρά πάντων, και αυτού ακόμη του τότε πρωθυπουργού κ. Γ. Παπανδρέου…

Δεν ετηρήθη όμως η αυτή νομιμοφροσύνη και από της άλλης πλευράς. Την 15 Οκτωβρίου 1944 ενηργείτο δολοφονική επίθεσης από οργανωμένα φασιστικά και προδοτικά στοιχεία κατά του εν ειρηνική διαδηλώσει εορτάζοντος την απελευθέρωσιν λαού των Αθηνών εις την λεωφόρον Πανεπιστημίου και εσημειούντο πολλάς θύματα μεταξύ των ανυπόπτων διαδηλωτών. Και όμως ο λαός και τότε ακόμη επειθάρχησεν εις την καθοδήγησιν του ΕΑΜ, και αντίποινα δεν έγιναν…

Η συμφωνία του Λιβάνου και αι βάσει αυτής επαγγελίαι του πρωθυπουργού κατά τον εν Αθήναις λόγον του της 18ης Οκτωβρίου 1944 περί τιμωρίας των προδοτών, αποκαθάρσεως του κρατικού μηχανισμού βάσει εθνικών και ποιοτικών κριτηρίων, σχηματισμού εθνικού στρατού βάσει της καθολικής στρατολογίας κ.λ.π. παρεβιάζοντο συστηματικώς. Ενώ μετεφέροντο εκ του ιταλικού μετώπου εις την Ελλάδα κυβερνητικαί δυνάμεις συγκεκροτημέναι κατ’ επιλογήν, με σαφή αντιδημοκρατικά φρονήματα και συνεκεντρούντο εις τας Αθήνας διά μυστικών διαταγών όλαι αι δυνάμεις χωροφυλακής αι οποίαι εν τούτοις κατά τον ίδιον τον πρωθυπουργόν, «παρουσίασαν συμπτώματα ηθικής κρίσεως» διαρκούσης της κατοχής, αι βρετανικαί αρχαί και ο πρωθυπουργός ηξίουν ταχέως την άμεσον διάλυσιν και τον αφοπλισμόν του Ε.Λ.Α.Σ. Τούτο δέ εγένετο καθ’ ην στιγμήν, διαλυθείσης της υπό του Ε.Α.Μ. συσταθείσης «Εθνικής Πολιτοφυλακής», απεστέλλοντο αξιωματικοί υπηρετήσαντες εις τα υπό των Γερμανών ιδρυθέντα Τάγματα Ασφαλείας να παραλάβουν την υπηρεσίαν και να οργανώσουν αυτοί την νέαν «Προσωρινήν Εθνοφυλακήν»:

Η αποκάλυψις του σκανδάλου αυτού επέφερε την παραίτησιν του τότε υφυπουργού των Στρατιωτικών Λ. Λαμπριανίδη.

Παρά ταύτα, ούτε ο πρωθυπουργός Παπανδρέου, ούτε αι βρετανικαί αρχαί παρητούντο των σχεδίων και προσπαθειών των που συνίστατο εις την διά παντός τρόπου διάλυσιν του Ε.Λ.Α.Σ. και τον σχηματισμόν ουχί εθνικού στρατού, αλλά μόνο πλευρών κατά βάσιν ενόπλων δυνάμεων της Δεξιάς.

Όλαι αι προσπάθειαι προς εξεύρεσιν συμβιβαστικών λύσεων παρεχουσών επαρκείς εγγυήσεις έναντι του δημοκρατικού λαού και του Κινήματος Αντιστάσεως, απέβησαν άκαρποι. Τότε ευρέθησαν εις την ανάγκην να παραιτηθούν οι μετέχοντες της κυβερνήσεων εκπρόσωποι του Ε.Α.Μ. Αρχικώς επιτραπείσα και την τελευταίαν στιγμήν απαγορευθείσα ειρηνική διαδήλωσις του λαού των Αθηνών την 3ην Δεκεμβρίου 1944 επυροβολείτο παρά την πλατείαν Συντάγματος παρά των κυβερνητικών αστυνομικών δυνάμεων και εσημειούντο θύματα –νεκροί και τραυματίαι– μεταξύ των διαδηλωτών. Υπό την πίεσιν της κοινής γνώμης ο τότε πρωθυπουργός Παπανδρέου παρητείτο και ο αρχηγός των Φιλελευθέρων κ. Θ. Σοφούλης εδέχετο προς γενικήν ανακούφισιν, να σχηματίσει κυβέρνησιν. Επενέβαινεν όμως τότε ο Βρετανός Πρωθυπουργός κ. Τσώρτσιλ και επέβαλεν αυθαιρέτως και πάλιν ως πρωθυπουργόν τον παραιτηθέντα κ. Γ. Παπανδρέου. Ούτως η από μακρού οργανωθείσα επίθεσις κατά των δημοκρατικών δυνάμεων ήρχισε. Και ο λαός απήντησεν αμυνόμενος.

Από της 5ης Δεκεμβρίου 1944 η κυβέρνησις εκήρυσσε τον στρατιωτικόν νόμον και ο στρατηγός Σκόμπι διά των δυνάμεών του επενέβαινεν εις τον αγώνα κατά του δημοκρατικού λαού. Ήρχιζεν εντός των Αθηνών, του Πειραιώς και εις τα προάστειά των η μεγάλη σύγκρουσις του Δεκεμβρίου ήτις έμελλε να διαρκέσει 33 όλας ημέρας, με χιλιάδες θυμάτων εκατέρωθεν.

Δεν αξίζει τον κόπον μιας σοβαράς αντικρούσεως το υπό τινών λεχθέν ότι αι δυνάμεις του Κινήματος Εθνικής Αντιστάσεως ηθέλησαν τότε να καταλάβουν δήθεν την αρχήν βιαίως. Την αρχήν είχον ήδη εις χείρας των “ντε φάκτο”, ως ήδη εξετέθη εν τοις πρόσθεν, και εάν ήθελαν να την ολοκληρώσουν υπό έννοιαν πολιτικήν, θα ηδύναντο να το πράξουν ευθύς μετά την αποχώρησιν των Γερμανών και πριν η έλθουν εις την Ελλάδα η κυβέρνησις του Εξωτερικού και αι όλως ασήμαντοι βρετανικαί στρατιωτικαί δυνάμεις. Το Ε.Α.Μ. είχε κατά κοινήν ομολογίαν και την λαϊκήν και την στρατιωτικήν δύναμιν διά να το πράξη. Αλλά δεν το έπρεξεν διότι δεν το ήθελε. Και δεν το ήθελε διότι αρχήθεν διεκήρυξε και επέμεινε πάντοτε εις την διά δημοκρατικών μέσων είσοδον της χώρας εις τον ομαλόν πολιτικόν βίον από τον οποίον ουδένα λόγον είχε να αποστή. Η μόνη και αληθής αιτία της συγκρούσεως υπήρξεν η θέλησις της βρετανικής πολιτικής και του εκλεγέντος ως οργάνου της Γ. Παπανδρέου να πλήξουν τας δημοκρατικάς δυνάμεις, και να τας υποτάξουν διά της βίας εις ένα νεοφασιστικόν καθεστώς πειθήνιον εις τας βλέψεις της βρετανικής πολιτικής. Εις τούτο αντετάχθη ηρωικώς ο Λαός, όπως ημπορούσε.

Τα Δεκεμβριανά με τον φακό του Dmitri Kessel*. Οι φωτογραφίες προέρχονται από το λεύκωμα Dmitri Kessel, Ελλάδα του ’44, εκδόσεις Άμμος, Αθήνα 1997 (και η ηλεκτρονική μορφή από εδώ).

* * *

Γ. Απόσπασμα από την ομιλία του Μιχ. Κύρκου η οποία εκφωνήθηκε στην Επιτροπή Έρευνας του Ο.Η.Ε. 

[…]

Από την επομένην της απελευθερώσεως της χώρας μας, διά την οποίαν τόσον μεγάλας προσεφέραμεν θυσίας, ο ελληνικός λαός δεν εγνώρισε τ’ αγαθά της ελευθερίας. Αντιθέτως, πλήττεται σκληρώς και εις την εθνικήν του υπερηφάνειαν και εις τα κυριαρχικά του δικαιώματα.

Ενώ όλοι οι λαοί που έλαβαν μέρος εις τον αντιφαστιστικόν πόλεμον ασχολούνται εν ειρήνη με την ανασυγκρότησην της χώρας των, μόνος ο ελληνικός λαός εξακολουθεί ακόμη να αγωνίζεται διά την αποκατάστασιν της πολιτικής του ανεξαρτησίας, της εθνικής του ελευθερίας, των κυριαρχικών του δικαιωμάτων. Μόνος ο ελληνικός λαός εξακολουθεί να συνεισφέρει νέα και πολυάριθμα θύματα και να συσσωρεύει επί των παλαιών και νέα ερείπια.

Κατεβάλομεν πάσαν ανθρωπίνως δυνατήν προσπάθειαν διά να θέσωμεν τέρμα εις την θλιβεράν αυτήν κατάστασιν. Δυστυχώς απετύχομεν…

Μιχάλης Κύρκος

* * *

Αντί επιλόγου

Το παρελθόν διδάσκει. Σε μια χώρα με πρόσφατο τον εθνικό διχασμό της δεκαετίας του 1910 και με νωπή τη Μικρασιατική Καταστροφή, στο περιβάλλον του αναδυόμενου ανταγωνισμού του «Δυτικού Κόσμου» με τις χώρες του «Ανατολικού Μπλοκ», που σύντομα θα οδηγούσε στον Ψυχρό Πόλεμο, σε μια χώρα που μόλις είχε απελευθερωθεί από τη βάρβαρη και φονική Κατοχή, με τον λαό τραυματισμένο ψυχολογικά και ηθικά από τον δοσιλογισμό και τον μαυραγοριτισμό, οι αντιθέσεις μαύρου-άσπρου, ο φανατισμός, η πόλωση, η απουσία ψύχραιμων φωνών οδήγησαν σε μια γενικευμένη φθορά της Δημοκρατίας, στον Εμφύλιο Πόλεμο, έναν θρίαμβο του θανάτου· σε μια «ανθρωπολογική καταστροφή, άρνηση του πολιτισμού, υποχώρηση του Λόγου, εθνοαυτοκτονία», όπως σωστά επισημαίνει ο Δ. Ραυτόπουλος σε πρόσφατη συνέντευξή του.

Η ιστορία διδάσκει και έχουμε υποχρέωση και ευθύνη τόσο απέναντι στο παρελθόν μας, το παρόν και το μέλλον όσο και χρέος ενώπιον των επόμενων γενιών, με κριτική σκέψη και ανοιχτό μυαλό να δούμε κατάματα την ιστορική αλήθεια που κουβαλάμε, να διδαχτούμε και να αξιοποιήσουμε αυτήν την γνώση. Μόνο έτσι θα τιμήσουμε τις γενιές που έφυγαν και θα σταθούμε αντάξιοι εκείνων που θα έρθουν.

* * *

Γ. Σεφέρης, Ο Τελευταίος Σταθμός[3]

[…]

Όμως ο τόπος που τον πελεκούν και που τον καίνε σαν
το πεύκο, και τον βλέπεις
είτε στο σκοτεινό βαγόνι, χωρίς νερό, σπασμένα τζάμια,
νύχτες και νύχτες
είτε στο πυρωμένο πλοίο που θα βουλιάξει καθώς το δεί-
χνουν οι στατιστικές,
ετούτα ρίζωσαν μες στο μυαλό και δεν αλλάζουν
ετούτα φύτεψαν εικόνες ίδιες με τα δέντρα εκείνα
που ρίχνουν τα κλωνάρια τους μες στα παρθένα δάση
κι αυτά καρφώνονται στο χώμα και ξαναφυτρώνουν∙
ρίχνουν κλωνάρια και ξαναφυτρώνουν δρασκελώντας
λεύγες και λεύγες∙
ένα παρθένο δάσος σκοτωμένων φίλων το μυαλό μας.
Κι α σου μιλώ με παραμύθια και παραβολές
είναι γιατί τ’ ακούς γλυκότερα, κι η φρίκη
δεν κουβεντιάζεται γιατί είναι ζωντανή
γιατί είναι αμίλητη και προχωράει∙
Στάζει τη μέρα στάζει στον ύπνο
μνησιπήμων πόνος.

Να μιλήσω για ήρωες να μιλήσω για ήρωες: ο Μιχάλης
που έφυγε μ’ ανοιχτές πληγές απ’ το νοσοκομείο
ίσως μιλούσε για ήρωες όταν, τη νύχτα εκείνη
που έσερνε το ποδάρι του μες στη συσκοτισμένη πολιτεία,
ούρλιαζε ψηλαφώντας τον πόνο μας∙ «Στα σκοτεινά
πηγαίνουμε στα σκοτεινά προχωρούμε…»
Οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά.

Λίγες οι νύχτες με φεγγάρι που μ’ αρέσουν.

* * *

[1] Ελληνικά Θέματα, τχ. 5, Κατοχή, Αντίσταση, Εμφύλιος: «Γιάννη Ζέβγου, “Η λαϊκή αντίσταση του Δεκέμβρη και το νεοελληνικό πρόβλημα”», Εκδοτικός Οργανισμός “Ο Ρήγας”, Αθήνα 1945 (από το αρχείο της Ευωνύμου Οικολογικής Βιβλιοθήκης).

[2] Ελληνικά Θέματα, τχ. 8: «Οι πραγματικές αιτίες του ελληνικού δράματος. Το ΕΑΜ καταγγέλλει ενώπιον της Επιτροπής Ερεύνης του Ο.Η.Ε. το καθεστώς της εθνικής συμφοράς και υποδεικνύει με συγκεκριμένες προτάσεις τον μοναδικό τρόπο κατοχυρώσεως της ανεξαρτησίας, ειρηνεύσεως και προκοπής της πατρίδος»,  Έκδοσις Τμήματος Διαφωτίσεως της Κ.Ε. του Ε.Α.Μ., Αθήναι, Ιανουάριος 1947 (από το αρχείο της Ευωνύμου Οικολογικής Βιβλιοθήκης).

[3] Το ποίημα «Ο Τελευταίος Σταθμός» γράφτηκε δύο μήνες πριν από τα Δεκεμβριανά, στις 5 Οκτωβρίου του 1944, και μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει την προφητική του διάσταση. Είναι η τελευταία καταχώρηση της συλλογής Ημερολόγιο Καταστρώματος Β’. Ο τίτλος του ποιήματος υπαινίσσεται τον τελευταίο σταθμό πριν από την επιστροφή στην πατρίδα· μία πατρίδα που τόσα δεινά αντιμετώπισε και τόση φρίκη κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μια φρίκη που δεν μπορεί να περιγραφεί με εικόνες και κυριολεξίες παρά μόνο με παραμύθια και παραβολές γιατί απλούστατα δεν αντέχεται. Μια φρίκη που, όμως, παραμένει ζωντανή, τόσο εντός όσο και εκτός. Το προαίσθημα του ποιητή δίνει ένα σήμα κινδύνου ως προς τις δυσκολίες που διαφαίνονται στον ορίζοντα. Οι νύχτες που θα έρθουν με φεγγάρι δεν θα είναι πιο όμορφες από την αποψινή νύχτα, τη νύχτα της επιστροφής…

* Ο Dmitri Kessel γεννήθηκε το 1902 στην Ουκρανία. Μετά την επανάσταση του 1917, όταν το σοβιετικό καθεστώς κατέσχεσε την οικογενειακή περιουσία των Kessel, ο μικρός Dmitri κατόρθωσε να σώσει τη φωτογραφική του μηχανή, δώρο του πατέρα του∙ αργότερα όμως ένα ρώσος στρατιώτης τού την έσπασε στο κεφάλι. Το 1923 μετανάστευσε στην Αμερική, όπου έγινε επαγγελματίας φωτογράφος. Στην εξηντάχρονη καριέρα του ασχολήθηκε με τη βιομηχανική φωτογραφία και το πολεμικό ρεπορτάζ, ενώ συνεργάστηκε και με το περιοδικό Life. Πέθανε το 1995.

Ο Kessel έφτασε στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1944, με τα βρετανικά στρατεύματα. Οι φωτογραφίες του από τα Δεκεμβριανά —ο Kessel ήταν παρών στη μοιραία διαδήλωση της 3^ης Δεκεμβρίου στο Σύνταγμα— αποτελούν πολύτιμη καταγραφή μιας από της κρισιμότερες στιγμές της νεοελληνικής ιστορίας.

* * *

Επιμέλεια αφιερώματος: Γιώργος Τσακνιάς

Εδώ άλλες επετειακές αναρτήσεις του dim/art