Brâncuşi vs USA

Όταν το δικαστήριο αποφασίζει τι είναι τέχνη

—του Γιώργου Τσακνιά—

Το 1926, ο φωτογράφος Edward Steichen εισήγαγε στις ΗΠΑ ένα γλυπτό του Constantin Brâncuşi. Το τελωνείο αποφάσισε πως δεν επρόκειτο περί έργου τέχνης και, ως εκ τούτου, έπρεπε να δασμολογηθεί (τα έργα τέχνης δεν υποβάλλονταν σε φόρο, σε αντίθεση με την πρώτη ύλη· έτσι, το γλυπτό φορολογήθηκε ως χαλκός, με το κιλό). Ο κόσμος της τέχνης ξεσηκώθηκε· το τελωνείο δέχτηκε να επαναξετάσει το ζήτημα, ωστόσο επέμεινε τελικά στην αρχική του άποψη και κατέταξε το «Πουλί στον χώρο» στην κατηγορία «Σκεύη κουζίνας και νοσοκομειακά είδη». Ο Brâncuşi, κατόπιν συμβουλής του Duchamp, πλήρωσε το ορισμένο ποσό και, εν συνεχεία, μήνυσε το τελωνείο των ΗΠΑ προκειμένου να του επιστραφούν τα χρήματα. Ακολουθεί ένα απόσπασμα των πρακτικών της δίκης, όπου τίθενται επί τάπητος όλα τα θεωρητικά ζητήματα σχετικά με την τέχνη: παραστατικότητα, καλλιτεχνική πρόθεση, αφαίρεση, φόρμες κλπ.

Τον Brâncuşi εκπροσώπησαν οι δικηγόροι Charles J. Lane, M. J. Speiser και Thomas M. Lane. Την κυβέρνηση εκπροσώπησαν οι δικηγόροι Charles D. Lawrence, Marcus Higginbotham και Reuben Wilson. Ως μάρτυρες υπέρ του Brâncuşi προσήλθαν ο φωτογράφος και εισαγωγέας του έργου Edward Steichen, ο γλύπτης Jacob Epstein, ο Forbes Watson, εκδότης του περιοδικού The Arts, ο Frank Crowninshield, εκδότης του Vanity Fair, ο William Henry Fox, curator του Brooklyn Museum of Art και ο Henry McBride, τεχνοκριτικός της New York Sun. Ο ίδιος ο Brâncuşi έμεινε στο σπίτι του στο Παρίσι, όπου ο Ezra Pound του έγραψε: «Κόντεψα να ξεράσω όταν έμαθα ότι κάποιο καθίκι στη Νέα Υόρκη σε έβαλε να πληρώσεις φόρο για το έργο σου. Φτύνω κατάμουτρα τον ηλίθιο που είναι υπεύθυνος για αυτά τα πράγματα».

Ο Constantin Brâncuşi γεννήθηκε στη Ρουμανία στις 19 Φεβρουαρίου 1876 και πέθανε στο Παρίσι στις 16 Μαρτίου 1957.

* * *

C. J. Lane: Πού κατοικείτε κύριε Έπσταϊν;

Στη Νέα Υόρκη.

Τι επαγγέλεστε;

Είμαι γλύπτης.

Πόσον καιρό εξασκείτε αυτό το επάγγελμα;

Είμαι γλύπτης εδώ και τριάντα χρόνια στη Νέα Υόρκη, στο Παρίσι και στο Λονδίνο.

Κύριε Epstein, θα μπορούσατε να πείτε στο δικαστήριο που εκτίθενται έργα σας;

Ένα έργο μου εκτίθεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης σ’ αυτήν εδώ την πόλη, κι ένα στο Λονδίνο, στην Tate Gallery. Έχω έργα μου στη Manchester Art Gallery, στη Glasgow Art Gallery, στη Dundee Art Gallery και στην Ιρλανδία, στη National Gallery του Δουβλίνου, καθώς και στην Aberdeen Art Gallery.

Και στο Hyde Park;

Ναι, ένα έργο μου βρίσκεται στο Hyde Park του Λονδίνου.

Κύριε Epstein, γνωρίζετε κάποιον Constantin Brâncuşi;

Ναι, γνωρίζω το έργο του Constantin Brâncuşi εδώ και δεκαπέντε χρόνια.

Εγώ σας ρώτησα αν γνωρίζετε τον ίδιο.

Τον γνώρισα πριν από δεκαπέντε χρόνια. Συναντηθήκαμε μερικές φορές στο Παρίσι και στο Λονδίνο.

Το έργο του το γνωρίζετε καλά;

Μάλιστα, πολύ καλά.

Ο Constantin Brâncuşi είναι γλύπτης;

Κατά τη γνώμη μου, ναι, απολύτως.

Θεωρείται γλύπτης στον χώρο της τέχνης;

Θεωρείται γλύπτης στον χώρο της τέχνης.

Mr. Higginbotham: Ενίσταμαι για τον όρο «χώρος της τέχνης».

Justice Young: Ας περιοριστεί σε αυτά για τα οποία έχει ιδίαν γνώμη.

Justice Waite: Ποια είναι η φήμη του μεταξύ καλλιτεχνών, ανθρώπων που θεωρούνται καλλιτέχνες; Τι καλλιτέχνης θεωρείται;

Θα έλεγα πως θεωρείται μεγάλος καλλιτέχνης.

Mr. C. J. Lane: Κύριε Epstein, κοιτάξτε παρακαλώ το Πειστήριο υπ. αριθ. 1 της υπόθεσης και πείτε στο δικαστήριο εάν κατά τη γνώμη σας είναι έργο τέχνης.

Ναι, κατά τη γνώμη μου είναι έργο τέχνης.

Αντεξέταση από τον Mr. Higginbotham: Είπατε πως εργάζεστε ως γλύπτης τριάντα χρόνια. Σε ποιες σχολές σπουδάσατε;

Ξεκίνησα ως σπουδαστής στην Art Students’ League σ’ αυτήν εδώ την πόλη και μετά συνέχισα στη National School of Fine Arts και στην Ακαδημία Beaux Arts στο Παρίσι, όπου σπούδασα για έξι μήνες. Έπειτα πήγα στη Σχολή, όπου σπούδασα για περίπου δύο χρόνια.

Πήρατε κάποιο δίπλωμα ή πτυχίο από αυτές τις σχολές;

Δεν πιστεύω στα διπλώματα που δίνουν οι σχολές.

Ανεξαρτήτως του αν πιστεύετε σ’ αυτά, πήρατε κανένα;

Δεν αντιλαμβάνομαι τι είναι δίπλωμα.

Justice Waite: Σας χορηγήθηκε οποιοδήποτε έγγραφο το οποίο να πιστοποιεί τη δουλειά που κάνατε στα ιδρύματα που αναφέρατε;

Κατάφερα να γίνω δεκτός στη Beaux Arts διαγωνιζόμενος με ολόκληρη την τάξη. Φαντάζομαι ότι κάτι τέτοιο εννοείτε. Δεν γίνεσαι δεκτός αν δεν αποδείξεις τις ικανότητές σου.

Mr. Higginbotham: Και ποια είναι τώρα η δουλειά σας;

Η δουλειά μου εδώ είναι να εκθέσω μια συλλογή των έργων μου.

Των δικών σας έργων;

Των δικών μου έργων, μάλιστα.

Σε αυτήν την πόλη;

Μάλιστα, σε αυτήν την πόλη.

Τι είδους γλυπτική είναι;

Κάνω τα πάντα.

Όταν λέτε τα πάντα, εννοείτε και την ανθρώπινη μορφή;

Μάλιστα.

Κάνετε και ζωγραφική;

Ναι, έχω κάνει και ζωγραφική.

Είναι η ζωγραφική το επάγγελμά σας;

Όχι, το επάγγελμά μου είναι η γλυπτική.

Φτιάχνετε γλυπτά σαν το Πειστήριο υπ’ αριθ. 1;

Ε, χμ, κάθε γλυπτό είναι διαφορετικό.

Σας ρώτησα αν έχετε φτιάξει κάτι σαν το Πειστήριο υπ’ αριθ. 1.

Μπορεί να μην είχα την επιθυμία να φτιάξω κάτι τέτοιο.

Δεν σας ρώτησα αυτό.

Justice Waite: Απαντήστε στην ερώτηση: έχετε φτιάξει κάτι σαν το Πειστήριο υπ’ αριθ. 1;

Όχι.

Ποτέ, στα τριάντα χρόνια της καριέρας σας;

Όχι, δεν έχω φτιάξει κάτι σαν αυτό.

Βάσει της εκπαίδευσής σας και βάσει της εμπειρίας που αποκτήσατε σε όλες αυτές τις σχολές και τις γκαλερί, πιστεύετε πως το Πειστήριο υπ’ αριθ. 1 αποτελεί έργο τέχνης;

Σαφώς.

Έχετε την καλοσύνη να μας εξηγήσετε γιατί αποτελεί έργο τέχνης;

Ανταποκρίνεται στην αίσθησή μου για το Ωραίο, μου δίνει μια αίσθηση ευχαρίστησης. Είναι φτιαγμένο από έναν γλύπτη, έχει πολλά σημαντικά στοιχεία για μένα, αλλά είναι αυθύπαρκτο ως ένα όμορφο αντικείμενο. Για μένα είναι έργο τέχνης.

Αν λοιπόν είχαμε μια χάλκινη ράβδο καλογυαλισμένη και καμπυλωμένη με τρόπο λίγο-πολύ συμμετρικό και αρμονικό σε κύκλο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έργο τέχνης;

Μπορεί να γίνει έργο τέχνης.

Είτε την είχε φτιάξει γλύπτης είτε μηχανικός;

Ένας μηχανικός δεν μπορεί να φτιάξει όμορφα πράγματα.

Θέλετε να μας πείτε πως το Πειστήριο υπ’ αριθ. 1, εάν το έφτιαχνε μηχανικός —ένας πρώτης τάξεως μηχανικός, με γνώσεις και εργαλεία— δεν θα το έφτιαχνε τόσο καλό;

Μπορεί να το φτιάξει, αυτό που δεν μπορεί να κάνει είναι να συλλάβει το αντικείμενο. Αυτό είναι το θέμα. Δεν μπορεί να συλλάβει αυτές τις συγκεκριμένες γραμμές που του προσδίδουν την ιδιαίτερη ομορφιά του. Αυτή είναι η διαφορά ανάμεσα στον μηχανικό και στον καλλιτέχνη: ο μηχανικός δεν μπορεί να συλλάβει, όπως ο καλλιτέχνης.

Justice Waite: Αν μπορούσε να συλλάβει, θα έπαυε να είναι μηχανικός και θα γινόταν καλλιτέχνης;

Ναι, θα γινόταν καλλιτέχνης.

Mr. Higginbotham: Είπατε πως γνωρίζετε αρκετά χρόνια τον κύριο Brâncuşi;

Περίπου δεκαπέντε.

Λέτε πως είναι γνωστός ως μεγάλος καλλιτέχνης;

Είναι γνωστός ως μεγάλος καλλιτέχνης.

Είναι γνωστός ως μεγάλος καλλιτέχνης ή ως μεγάλος γλύπτης;

Χρησιμοποιώ και τους δύο όρους. Για μένα, είναι συνώνυμοι. Ένας μεγάλος καλλιτέχνης μπορεί να είναι και μεγάλος γλύπτης κι ένας μεγάλος γλύπτης μπορεί να είναι και μεγάλος καλλιτέχνης.

Έχετε δει πολλά έργα του;

Θα πρέπει να έχω δει περίπου είκοσι ή τριάντα έργα.

Ήταν όλα όμοια με το Πειστήριο υπ’ αριθ. 1;

Όχι, δεν είναι όμοια. Είναι διαφορετικά.

Με ποια έννοια είναι διαφορετικά;

Είναι αυτόνομες δημιουργίες, κάθε έργο πρέπει να είναι διαφορετικό.

Τι αναπαριστούν τα έργα που έχετε δει;

Άλλα αναπαριστούν πουλιά, άλλα ανθρώπινες μορφές, γυμνά, ακόμη και σπουδές στην ανατομία.

Ώστε έχει κάνει και γλυπτά που απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές;

Ναι, βεβαίως.

Όταν λέτε πως μερικά αναπαριστούν πουλιά, το συγκεκριμένο, το Πειστήριο υπ’ αριθ. 1, κατά τη γνώμη σας αναπαριστά πουλί;

Μου είναι αδιάφορο το τι αναπαριστά.

Εις ό,τι αφορά το συγκεκριμένο δείγμα γλυπτικής, από άποψη αισθητικής, δεν έχει καμία σημασία το τι αναπαριστά;

Δεν είναι έτσι. Υπάρχουν όρια.

Ας πούμε ότι ένας γλύπτης παίρνει μια πέτρα, π.χ. ένα μάρμαρο, και απλώς κόβει κομμάτια του ανά τακτά διαστήματα. Στο βαθμό που αυτή η κοπή έγινε από γλύπτη, θα θεωρούσατε ότι το εν λόγω μάρμαρο αποτελεί έργο τέχνης;

Από τη στιγμή που μια πέτρα, ένα μάρμαρο, υφίσταται επεξεργασία στα χέρια ενός ανθρώπου, αν αυτός είναι καλλιτέχνης, μπορεί το μάρμαρο αυτό να μετατραπεί σε έργο τέχνης, από τότε και στο εξής.

Mr. Speiser: Κύριε Epstein, είστε εξοικειωμένος με το έργο του κυρίου Brâncuşi;

Ναι.

Σας δίνω το περιοδικό «Οι Τέχνες», το τεύχος της 22ας Ιουλίου του 1923 και σας ερωτώ εάν έχετε δει κάποιο από τα έργα του κυρίου Brâncuşi που παρουσιάζονται εδώ ως έργα τέχνης, από τη σελίδα 18 ως τη σελίδα 29.

Ναι, έχω δει ένα από αυτά. Αυτό της σελίδας 18.

Ο κύριος Lane σάς παρακαλεί αν έχετε την καλοσύνη να διαφωτίσετε το δικαστήριο σχετικά με το κατά πόσον θεωρείτε το αντικείμενο αυτό, το Πειστήριο υπ’ αριθ. 1, πουλί.

Θα ξεκινούσα βέβαια από τον τίτλο που δίνει ο καλλιτέχνης. Αν ο καλλιτέχνης το ονομάζει πουλί, θα το ελάμβανα σοβαρά υπ’ όψιν μου — αν έχω σε κάποια υπόληψη τον καλλιτέχνη, εν πάση περιπτώσει. Εν συνεχεία, θα φρόντιζα να δω κατά πόσον είναι σαν πουλί. Στο συγκεκριμένο δείγμα γλυπτικής υπάρχουν τα στοιχεία του πουλιού, ορισμένα στοιχεία.

Mr. Higginbotham: Ποια στοιχεία;

Αν το δείτε στο προφίλ, βλέπετε εκεί, είναι σαν το στήθος του πουλιού, ειδικά από αυτήν την πλευρά.

Τα στήθη όλων των πουλιών δεν είναι, λίγο ως πολύ, καμπυλωτά;

Ναι.

Συνεπώς, κάθε καμπυλωτό κομμάτι χαλκού δεν θα μπορούσε να αναπαριστά ένα πουλί;

Αυτό δεν μπορώ να το πω.

Justice Waite: Μοιάζει μάλλον περισσότερο με γάστρα βάρκας.

Ναι, αν ήταν ξαπλωτό.

Και με νέο φεγγάρι;

Ναι.

Mr. Higginbotham: Αν ο κύριος Brâncuşi το είχε ονομάσει ψάρι, τότε για εσάς θα ήταν ψάρι;

Αν το είχε ονομάσει ψάρι θα το αποκαλούσα κι εγώ ψάρι.

Αν το είχε ονομάσει τίγρη, θα το βλέπατε κι εσείς σαν τίγρη;

Όχι.

Στα τριάντα χρόνια της καριέρας σας, έχετε γνωρίσει πολλούς άλλους γλύπτες και καλλιτέχνες;

Μάλιστα.

Κι έχετε δει το έργο τους;

Ναι.

Υπάρχουν άλλα έργα αυτής της κλάσης, αυτού του χαρακτήρα;

Υπάρχουν άλλοι καλλιτέχνες που το έργο τους είναι παρόμοιο. Όχι απολύτως ίδιο με αυτό του Brâncuşi, αλλά αυτού του χαρακτήρα.

Συνεπώς είναι στην ουσία μόνος του, απομονωμένος, σε αυτό το είδος της τέχνης;

Όχι. Συνδέεται με μια πολύ αρχαία μορφή γλυπτικής, θα έλεγα ακόμη και με την αιγυπτιακή. Σε καμία περίπτωση δεν είναι απομονωμένος. Συνδέεται με την καλύτερη αρχαία γλυπτική, όπως η αιγυπτιακή, πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια. Αν θέλετε μπορώ να παρουσιάσω στο δικαστήριο ένα γλυπτό, ένα αρχαίο γλυπτό που συμβαίνει να έχω, και να σας εξηγήσω. (Ο μάρτυς αφήνει το βήμα και πηγαίνει να προσκομίσει το αντικείμενο).

Τι είναι αυτό;

Αυτό είναι ένα γεράκι.

Μπορείτε να το δείξετε στο δικαστήριο;

Αυτό είναι ένα αρχαίο αιγυπτιακό γεράκι τριών χιλιάδων ετών.

Justice Waite: Βλέπετε ομοιότητα στη φόρμα με αυτό που εσείς αντιλαμβάνεστε  ως γεράκι;

Ένας ορνιθολόγος μπορεί να μην τη βλέπει. Εγώ βλέπω την ομοιότητα με το πουλί. Τα πούπουλα δεν αναπαριστώνται, τα πόδια δεν αναπαριστώνται.

Justice Waite: Τα φτερά και τα πόδια δεν αναπαριστώνται, εσάς παρ’ όλα αυτά σας δημιουργεί την εντύπωση πως είναι γεράκι;

Ναι.

Υ.Γ. Ο Brâncuşi κέρδισε τη δίκη και το ποσό που είχε πληρώσει ως δασμό τού επεστράφη. Ιδού η ετυμηγορία του δικαστή Waite:

Εν τω μεταξύ, έχει δημιουργηθεί μια αποκαλούμενη νέα σχολή τέχνης οι εκπρόσωποι της οποίας προσπαθούν να απεικονίσουν αφηρημένες ιδέες μάλλον παρά να μιμηθούν φυσικά αντικείμενα. Ανεξαρτήτως του αν συμπαθούμε ή όχι τις νέες αυτές ιδέες και τις σχολές που τις εκπροσωπούν, πιστεύουμε πως το γεγονός της ύπαρξής τους και της επιρροής που ασκούν στον κόσμο της τέχνης πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν.

Το υπό εξέταση αντικείμενο έχει καθαρά διακοσμητικό σκοπό, συνεπώς η χρήση του είναι η ίδια με οποιοδήποτε γλυπτό κατασκευασμένο από τους παλιούς μεγάλους δασκάλους. Είναι όμορφο και με συμμετρικό περίγραμμα και, παρά το γεγονός πως ενδεχομένως υπάρχουν δυσκολίες στον συσχετισμό του με πουλί, είναι παρ’ όλα ταύτα ευχάριστο στην όψη και εξαιρετικά διακοσμητικό. Δεδομένου ότι προέκυψε εκ της διαδικασίας και απεδείχθη πως είναι δημιούργημα ενός επαγγελματία γλύπτη και πως αποτελεί γλυπτό και έργο τέχνης, αποδεχόμεθα την ένσταση επί του επιβληθέντος δασμού και αποφασίζουμε πως το εν λόγω αντικείμενο δύναται να εισαχθεί άνευ δασμού σύμφωνα με την παράγραφο 1704, ένθα ανωτέρω.

 

Εδώ άλλες επετειακές αναρτήσεις του dim/art