Μότσαρτ και Σαλιέρι

Ο ιταλός μουσικός Αντόνιο Σαλιέρι είναι λιγότερο γνωστός σήμερα ως συνθέτης, δάσκαλος ή μαέστρος και περισσότερο ως άσπονδος εχθρός —ακόμα και δολοφόνος— της μουσικής διάνοιας που ακούει στο όνομα Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ. Είναι όμως ο Αντόνιο Σαλιέρι ο ημιπαράφρων αντίζηλος που γνωρίσαμε στην κινηματογραφική ταινία του Μίλος Φόρμαν ή υπήρξε απλώς άτυχο θύμα των περιστάσεων και ενός ιστού από μισές αλήθειες και αστήρικτες εικασίες;

Η πρώτη φορά που ο θρύλος αυτός έγινε κομμάτι της συλλογικής μας κουλτούρας όσο ποτέ στο παρελθόν ήταν με την προβολή —και τη μεγάλη επιτυχία— της ταινίας Amadeus, το 1984. Στην ταινία, ο Μότσαρτ δολοφονείται από τον ζηλόφθονα ανταγωνιστή του, τον συνθέτη της βασιλικής αυλής Αντόνιο Σαλιέρι. Σύμφωνα με το σενάριο, πονηρά σκεπτόμενος ο Σαλιέρι εκμεταλλεύτηκε την αδυναμία του Μότσαρτ για το πιοτό, την άθλια οικονομική του κατάσταση και την παθολογική αγάπη του για τον πεθαμένο πατέρα του και τον οδήγησε στον θάνατο ζητώντας του να συνθέσει ένα ρέκβιεμ —με το πρόσχημα ότι προοριζόταν για τον δικό του πατέρα— και θέτοντάς του ένα εξοντωτικά στενό χρονικό περιθώριο για την παράδοση του έργου. Το αποτέλεσμα ήταν ο Μότσαρτ να καταρρεύσει κάτω από την πίεση και ο Σαλιέρι να υφαρπάξει το χειρόγραφο της μουσικής και να το δημοσιεύσει ως έργο δικό του, την ίδια στιγμή που νεκροθάφτες έριχναν τη σορό του Αμαντέους σε έναν ομαδικό τάφο απόρων. Η ταινία του Φόρμαν κέρδισε οκτώ Όσκαρ και πολλά άλλα βραβεία ανά τον κόσμο αλλά το πραγματικό της επίτευμα ήταν άλλο: αν ρωτήσεις σήμερα έναν τυχαίο άνθρωπο στο δρόμο πώς πέθανε ο Μότσαρτ, το πιο πιθανό είναι πως θα σου διηγηθεί την ιστορία της ταινίας.

Το σενάριο δε βασίζεται σε πραγματικά περιστατικά — μήπως, όμως, υπάρχουν σε αυτό ψήγματα αλήθειας;

Η ταινία βασίζεται στο ομώνυμο θεατρικό έργο του Πήτερ Σάφερ, του 1979. Όπως και στην ταινία, έτσι κι εδώ η αφήγηση της ιστορίας γίνεται με φλασμπάκ, μέσω της εξομολόγησης του Σαλιέρι στον πνευματικό του, έπειτα από μια αποτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας. Καθώς η δική του μουσική περνάει στην αφάνεια ενώ του Μότσαρτ κερδίζει έδαφος διαρκώς —ιδιαίτερα μετά το θάνατό του—, ο Σαλιέρι κάνει μια τελευταία προσπάθεια να γίνει γνωστός αφήνοντας σημείωμα στο οποίο έγραφε ότι δηλητηρίασε τον Μότσαρτ με αρσενικό. Η τραγική ειρωνία είναι πως κανείς δεν πίστεψε την εξομολόγησή του και η κοινωνία τον έβαλε στο περιθώριο περισσότερο από ποτέ.

Το θεατρικό του Σάφερ είχε κι αυτό με τη σειρά του τις ρίζες του στο έργο του μεγάλου ρώσου ποιητή και πεζογράφου Αλεξάντρ Πούσκιν με τίτλο Μότσαρτ και Σαλιέρι, γραμμένο το 1830 —πέντε μόλις χρόνια πριν τον θάνατο του ιταλού μουσικού—, το οποίο χρησιμοποιήθηκε αυτούσιο ως λιμπρέτο για την ομώνυμη μονόπρακτη όπερα του Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ, το 1898. Σε αυτή την πιο σκοτεινή και απλούστερη εκδοχή, ο Σαλιέρι, από ζήλεια για το ταλέντο του Μότσαρτ ως συνθέτη και από αποστροφή για τον ίδιο, τον καλεί σε δείπνο όπου, αφού παίζουν ένα παιχνίδι γάτας και ποντικού, ο Σαλιέρι βάζει δηλητήριο στο κρασί του. Το έργο κλείνει υπαινισσόμενο πως και ο ίδιος ο δολοφόνος έχει αρχίσει να χάνει τα λογικά του.

Δυστυχώς, δεν μπορούμε να υποσχεθούμε πως θα αποκαλύψουμε τον υπαίτιο του θανάτου του Μότσαρτ καθότι τα πραγματικά αίτια παραμένουν από το 1791 μέχρι σήμερα ένα μυστήριο· και ακόμα και αν το μέσο ήταν πράγματι το δηλητήριο, η ταυτότητα του δολοφόνου δεν έχει ποτέ αποδειχθεί.

Τι λέει, όμως, η ιστορία;

Ότι ο Μότσαρτ και ο Σαλιέρι υπήρξαν επαγγελματικοί αντίζηλοι είναι αδιαμφισβήτητο γεγονός. Στα χρόνια που έζησαν και εργάστηκαν στη Βιέννη, ο Σαλιέρι απολάμβανε μεγάλης εκτίμησης ως μουσικός, ο Αυτοκράτορας Ιωσήφ Β΄ τον συμπαθούσε ιδιαίτερα και ο Σαλιέρι ήταν βασιλικός συνθέτης, διεθυντής της Ιταλικής ‘Οπερας της Βιέννης και βασιλικός μαέστρος. Τόσο ο Μότσαρτ όσο και οι κοινοί τους φίλοι σχολίαζαν συχνά το γεγονός πως ο Σαλιέρι χρησιμοποιούσε την επιρροή του για να ευνοεί την παρουσίαση των δικών του έργων εις βάρος εκείνων του ανταγωνιστή του. Θεωρούσε την Ιταλική Όπερα της Βιέννης δική του υπόθεση, και κάθε φορά που ο Μότσαρτ ανέβαζε όπερα στα ιταλικά έμπαινε στο στόχαστρό του, —δεν ίσχυε όμως το ίδιο για τα υπόλοιπα έργα του. Ουσιαστικά, δεν ήταν ποτέ απαραίτητο να βγάλει τον Μότσαρτ από τη μέση δολοφονώντας τον, πολύ απλά γιατί είχε τη δύναμη να τον βάλει στο περιθώριο με θεσμικό τρόπο.

Ουσιαστικά, στον πυρήνα της συζήτησης για την ενοχή του Σαλιέρι υπάρχει ο θρύλος της εξομολόγησης που λέγεται πως έκανε λίγο πριν πεθάνει. Το 1823, τριάντα δύο χρόνια μετά το θάνατο του Μότσαρτ, ο Σαλιέρι όντως έκανε μια αποτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας, τραυματίζοντας με μαχαίρι το λαιμό του. Γρήγορα διαδόθηκε η φήμη πως είχε ομολογήσει ότι ήταν υπεύθυνος για το θάνατο του Μότσαρτ και είχε τόσο ευρύ αντίκτυπο ώστε κάποιος τύπωσε και μοίρασε, την ώρα της παράστασης της Ενάτης Συμφωνίας του Μπετόβεν στη Βιέννη, φυλλάδιο που απεικόνιζε τον Σαλιέρι να στέκεται πάνω από τον Αμαντέους κρατώντας ένα κύπελλο με δηλητήριο. Η μουσική του Μότσαρτ είχε ήδη τόσο αγαπηθεί από τον κόσμο, ώστε η ιδέα πως ο δολοφόνος του ζούσε ακόμα ανάμεσά τους, προκάλεσε το λαϊκό αίσθημα. Όμως ούτε και σ’ αυτό υπήρχε ομοφωνία. Σχηματίστηκαν δύο παρατάξεις: Εκείνοι που γνώριζαν προσωπικά τον Σαλιέρι και τον υπερασπίζονταν και η πλειοψηφία της κοινής γνώμης, την οποία αποτελούσαν άνθρωποι που δεν ήξεραν τους δύο αντίζηλους και δεν είχαν καμία γνώση του θέματος από πρώτο χέρι.

Ο Σαλιέρι ρίχνει δηλητήριο στο ποτήρι του Μότσαρτ, Mikhail Vrubel (1884)

Δεν υπάρχει κανένα αξιόπιστο τεκμήριο πως υπήρξε όντως μια τέτοια ομολογία από πλευράς του Σαλιέρι. Κυκλοφόρησε κάποτε μια φήμη πως υπήρχε ένα ιδιόχειρο σημείωμα από τον πνευματικό που τον εξομολόγησε, το οποίο είχε ο ίδιος δείξει και σε κάποιους διανοούμενους της εποχής, αλλά κάτι τέτοιο δε βρέθηκε ποτέ πουθενά. Εκείνο που όντως υπάρχει, αντιθέτως, είναι η γραπτή δήλωση των δύο ανθρώπων που φρόντιζαν τον Σαλιέρι μέρα και νύχτα τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του, πως δεν τον άκουσαν ποτέ να ομολογεί κάτι τέτοιο.

Ένας ακόμη θρύλος λέει πως ο Σαλιέρι πήγε κάποτε τον νεαρό τότε συνθέτη Ροσίνι να γνωρίσει τον Μπετόβεν στο σπίτι του δεύτερου στη Βιέννη και πως ο Μπετόβεν τους έδιωξε φωνάζοντας στον Ροσίνι «πώς τολμάς να έρχεσαι στο σπίτι μου μαζί με τον άνθρωπο που δηλητηρίασε τον Μότσαρτ;» Παρ’ όλο που η ιστορία αυτή είναι αρκετά διαδεδομένη, έρχεται σε αντίθεση με το αδιαμφισβήτητο γεγονός ότι ο Σαλιέρι ήταν δάσκαλος του Μπετόβεν και ότι οι δύο υπήρξαν πάντοτε καλοί φίλοι. Μάλιστα, ο Μπετόβεν είχε τέτοια εκτίμηση για τον παιδαγωγό του ακόμα και μετά το θάνατο του Μότσαρτ, ώστε όχι μόνο του αφιέρωσε τη σονάτα του για βιολί και πιάνο Op. 12 (1799), αλλά έγραψε και μια σειρά από παραλλαγές βασισμένες στην όπερα του Σαλιέρι Falstaff. Συνεπώς, και αυτός ο θρύλος δεν είναι αξιόπιστος.

Εξάλλου, τόσο όλοι οι βασικοί βιογράφοι του Μότσαρτ, όσο και οι μαθητές του Σαλιέρι υποστηρίζουν σθεναρά την αθωότητά του, ανάμεσά τους και ο πιο στενός και έμπιστος φίλος του Μότσαρτ, Süssmayr, που ήταν κι εκείνος που ολοκλήρωσε το Ρέκβιεμ μετά το θάνατό του. Ο Süssmayr ήταν με τον Μότσαρτ σχεδόν μέρα και νύχτα τους τελευταίους μήνες τις ζωής του και γνωρίζοντας τα πραγματικά αίτια για την ασθένεια που του πήρε τη ζωή, δε δίστασε να συνεχίσει τις σπουδές του δίπλα στον Σαλιέρι. Αξίζει, ακόμα, να σημειωθεί πως ο Σαλιέρι δεν θεωρήθηκε ποτέ επισήμως ύποπτος για εγκληματική ενέργεια και πως, στην πραγματικότητα, παρά τις φήμες που κυκλοφόρησαν, επαγγελματικά συνέχισε να χαίρει εκτίμησης. Πολλοί μεγάλοι συνθέτες συνέχισαν να είναι μαθητές του, συμπεριλαμβανομένων και των Λιστ και Σούμπερτ.

Χωρίς να έχει ποτέ επιβεβαιωθεί, η κρατούσα εκδοχή εις ό,τι αφορά την πραγματική αιτία θανάτου του Μότσαρτ είναι ότι προήλθε είτε από χρόνια κίρρωση του ήπατος ή από νεφρική ανεπάρκεια που προκλήθηκε από στρεπτόκοκκο, όμως, δεν έχουν ποτέ αποκλειστεί εντελώς άλλα ενδεχόμενα. Η αλήθεια δεν έγινε και ούτε θα γίνει ποτέ γνωστή, καθώς ήταν αδύνατο να γίνει εκταφή για ιατροδικαστική εξέταση, έστω και μεταγενέστερα. Αυτή η πτυχή της ταινίας του Φόρμαν είναι απολύτως ακριβής: ο Μότσαρτ τάφηκε σε ομαδικό τάφο, όχι, όμως, ως άπορος, αλλά γιατί αυτή ήταν η δική του επιθυμία εξ αρχής.

Η νεκρώσιμη τελετή έγινε ένα παγερό πρωινό Δεκεμβρίου. Η γυναίκα του, Κονστάνς, αποφάσισε πως δεν ήταν σε θέση να παρευρεθεί, έτσι λίγοι μόνο στενοί φίλοι και μέλη της οικογένειας συνόδευσαν τη σορό ως το νεκροταφείο. Στην είσοδο σταμάτησαν και τον αποχαιρέτησαν. Ανάμεσα σ΄εκείνους τους λίγους μαυροφορεμένους που τον θρηνούσαν, στο στενό αυτό κύκλο από φίλους που ήταν μαζί του μέχρι το τέλος, ήταν κι ο Αντόνιο Σαλιέρι.

Πηγή: skeptoid. Προσαρμογή/μετάφραση για το dim/art: Μαρία Τσάκος

 * * *

* * *

Εδώ άλλες επετειακές αναρτήσεις του dim/art