—της Μαρίας Τσάκος—
«Αυτό ήταν μόνο η αρχή· εκεί όπου καίγονται βιβλία, στο τέλος καίγονται και άνθρωποι»
Heinrich Heine, Almansor (1821)
Λίγο περισσότερο από 110 χρόνια αφότου ο γερμανοεβραίος ποιητής έγραψε αυτά τα προφητικά λόγια, τη νύχτα της 10ης Μαΐου 1933, η Ευρώπη έγινε μάρτυρας μιας τελετής πρωτοφανούς —μετά τον Μεσαίωνα— πνευματικού εξαγνισμού. Γερμανοί φοιτητές, προερχόμενοι από πανεπιστήμια που κάποτε συγκαταλέγονταν ανάμεσα στα καλύτερα του κόσμου, συγκεντρώθηκαν σε πλατείες των πανεπιστημιουπόλεων της χώρας τους για να κάψουν βιβλία τα οποία περιείχαν, κατά την κρίση τους, ιδέες αντίθετες προς τα ναζιστικά και γερμανικά ιδεώδη. (Αναφέρουμε ενδεικτικά τα ονόματα συγγραφέων επιστημονικών ή λογοτεχνικών έργων: Άλμπερτ Άινσταιν, Ζίγκμουντ Φρόιντ, Αντρέ Ζιντ, Μαξίμ Γκόρκι, Έρνεστ Χεμινγουέι, Έλεν Κέλλερ, Τόμας Μαν, Καρλ Μαρξ, Μαρσέλ Προυστ, Εμίλ Ζολά, Άρνολντ και Στέφαν Τσβάιχ).
Βουνά από βιβλία συγκεντρώθηκαν και ρίχτηκαν σε μεγάλες φωτιές μπροστά στα γεμάτα ικανοποίηση μάτια εκατοντάδων φοιτητών που χαιρετούσαν ναζιστικά και τραγουδούσαν ύμνους του Γ’ Ράιχ. Η διανόηση ήταν εχθρός του αμόρφωτου Αδόλφου Χίτλερ και των εθνικιστικών και μιλιταριστικών προταγμάτων του, κατά τον ίδιο τρόπο που, διαχρονικά και οικουμενικά, η ελεύθερη ανθρώπινη σκέψη, το πνεύμα που ερευνά και αμφισβητεί, είναι εχθρός της απολυταρχίας, του ολοκληρωτισμού και της στοχοπροσήλωσης· εχθρός των καθεστώτων εκείνων στα οποία τρεις λέξεις-εντολές συνοψίζουν την κυρίαρχη ιδεολογία: «Πίστη, Υπακοή, Αγώνας».
Τ
ο ρεύμα του Χίτλερ έχει βρει από νωρίς απήχηση στις φοιτητικές νεολαίες και η δράση τους κλιμακώθηκε με το Κίνημα κατά των Αντιγερμανικών Ιδεών, το 1933 και την συγκέντρωση και το κάψιμο των βιβλίων. Οι καθηγητές στα πανεπιστήμια της χώρας, είτε επιδιώκοντας την εύνοια της κυβέρνησης, είτε από αίσθημα αυτοσυντήρησης απέναντι στις απειλές τόσο της Γκεστάπο όσο και των ίδιων των μαθητών τους, ενδίδουν και υποτάσσονται, υποκαθιστώντας την ακαδημαϊκή τους εντιμότητα και αξιοπρέπεια με τον όρκο υπακοής στον Χίτλερ και τις ιδέες του. Εβραίοι και αντικαθεστωτικοί δάσκαλοι και καθηγητές από κάθε βαθμίδα εκπαίδευσης απομακρύνονται ή διώκονται — περίπου το 10% του εκπαιδευτικού προσωπικού των πανεπιστημίων της χώρας απολύεται στο διάστημα 1933-1934, ειδικά στις φυσικές επιστήμες, τομείς όπου διακρίνονται Εβραίοι επιστήμονες, ανάμεσά τους και ο Άλμπερτ Άινστάιν.
Νιώθουμε χρέος να κάνουμε μια μικρή παρένθεση για να υπογραμμίσουμε το γεγονός ότι υπήρξαν στη ναζιστική Γερμανία και επίμονοι εραστές της αλήθειας και της ελευθερίας, οι οποίοι είτε επιβίωσαν κρυμμένοι στην ασφάλεια μιας αυτοεπιβληθείσας απομόνωσης ή σχημάτισαν μικρές ομάδες φοιτητών και καθηγητών που αναζήτησαν η μία την άλλη σε κρυφές συναντήσεις, προσπαθώντας να κρατήσουν ζωντανή τη φλόγα της ελεύθερης σκέψης. Μία από αυτές, από το πανεπιστήμιο του Μονάχου, το «Λευκό Ρόδο», έδρασε την περίοδο 1942-1943 τυπώνοντας και διανέμοντας φυλλάδια —γνωστά σήμερα ως «μανιφέστο των φοιτητών του Μονάχου»—, απαιτώντας από τον Χίτλερ να τους «δώσει πίσω την προσωπική ελευθερία, το πολυτιμότερο αγαθό κάθε Γερμανού, που υφαρπάχθηκε με τον πιο ποταπό δυνατό τρόπο». Μέλη της ομάδας συνελλήφθησαν από τη Γκεστάπο και εκτελέστηκαν το 1943, σηματοδοτώντας το τέλος, ουσιαστικά, της δράσης της. Το τελευταίο μανιφέστο που κυκλοφόρησαν τελείωνε με τα λόγια: «Δε θα σωπάσουμε. Είμαστε η συνείδησή σας. Ποτέ δε θα κάνουμε ειρήνη μαζί σας».
Πίσω, όμως, στις 10 Μαϊου του 1933, πάνω από 20.000 τόμοι βιβλίων γίνονται τροφή για τις φλόγες, παρουσία δεκάδων χιλιάδων ανθρώπων, μέσα σε μια εξόχως πανηγυρική ατμόσφαιρα και ενώ επιφανείς πολιτικοί, καθηγητές, και αρχηγοί φοιτητικών οργανώσεων εκφωνούν πύρινους λόγους: «Όχι στην παρακμή και στην ηθική διαφθορά», διαλαλούσε ο Γκέμπελς. «Κάνετε άριστα που παραδίδετε απόψε τα μεσάνυχτα στις φλόγες το πονηρό πνεύμα του παρελθόντος. Αυτή είναι μια δυνατή, σπουδαία και συμβολική πράξη· μια πράξη που διαλαλεί σε όλον τον κόσμο το μήνυμα: “Εδώ συντρίφτηκε για πάντα το πνευματικό οικοδόμημα της Νοεμβριανής Δημοκρατίας και από τις στάχτες του αναδύεται θριαμβευτικά ο φοίνικας ενός νέου ήθους”».
Σήμερα, η πλατεία που περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη αποτελεί σύμβολο και χρήσιμη υπενθύμιση των συμβάντων εκείνης της βραδιάς είναι η Bebelplatz του Βερολίνου, χάρη σ’ ένα λιτό μα συγκλονιστικό μνημείο (δημιουργία του Micha Ullmann): μια γυάλινη ένθετη στο πλακόστρωτο προθήκη αποκαλύπτει μια υπόγεια άδεια βιβλιοθήκη της οποίας τα γυμνά ράφια θα χωρούσαν 20.000 βιβλία. Και μια πλακέτα με τα λόγια του Heine:
«Αυτό ήταν μόνο η αρχή· εκεί όπου καίγονται βιβλία, στο τέλος καίγονται και άνθρωποι».
* * *
Εδώ άλλες επετειακές αναρτήσεις του dim/art
dimart 