«Απλώς διαβάζω»

Μιχάλης Παπαγιαννάκης, 19.8.1941-26.5.2009

«Πιστέψτε με, δεν είμαι “ωργισμένος νέος”. Απλώς διαβάζω».

—Μιχάλης Παπαγιαννάκης, Φοιτητής Νομικής—

Μια επιστολή του Μιχάλη Παπαγιαννάκη στο περιοδικό Πανσπουδαστική (25/1/1962) για την ευθύνη και τον ρόλο των εν Ελλάδι «πνευματικών ανθρώπων».

Πατήστε (αριστερό κλικ) πάνω στη φωτογραφία για να μεγαλώσει και να διαβάσετε πιο εύκολα την επιστολή τού —είκοσι ενός ετών τότε— Μιχάλη:

* * *

Πολλά επίθετα ακουστήκαν για τον Μιχάλη μετά τον θάνατο του. Οξύνους, διεισδυτικός, ασυμβίβαστος, κοσμοπολίτης, αιρετικός, καινοτόμος, ευρυμαθής, παθιασμένος, γοητευτικός κ.ά. Θα ήθελα να προσθέσω ότι ουδέποτε επεδίωξε να είναι «δημοφιλής», επέλεγε με κριτήρια την ποιότητα τις εκπομπές που θα εμφανιζόταν προτιμώντας σαφώς τον γραπτό λόγο από την λάμψη των τηλεοπτικών καναλιών, δεν έμπαινε καν σε διαδικασίες διαπραγμάτευσης της μειοψηφική του θέση με αντιπαροχές. Μέσα σε αυτό που λένε «όλοι ίδιοι είναι» δεν θα έβρισκες τον Μιχάλη.

Κατά την δική μου ταπεινή γνώμη όμως το κυρίαρχο στοιχείο της προσωπικότητας και της πολιτικής του σκέψης ήταν η ελευθερία. Που σημαίνει ότι απεχθανόταν τον δογματισμό κάθε μορφής και είδους, χωρίς να ξεπέφτει στην ευκολία του εργαλειακού ρεαλισμού. Είχε μεγάλο σεβασμό στις θεωρητικές αναζητήσεις και για αυτό ακριβώς μισούσε τον πλήρη ιδεοληψιών και κραυγαλέων βεβαιοτήτων ξύλινο λόγο χωρίς προτάσεις και λύσεις. Αγαπούσε την πολιτική παρά πολύ για να την μετατρέψει σε θεολογία κατάκτησης μελλοντικών παραδείσων. Σεβόταν τους ανθρώπους με τρόπο που του επέτρεπε να κατανοεί τις ανάγκες τους και της ανάγκες της κοινωνίας των πολιτών και ουδέποτε τους είδε ως φανταστικά πολιτικά υποκείμενα ιστορικών τάχα αποστολών. Είχε την πολυτέλεια, με ευχέρεια και με ταλέντο να επιδιώκει τις συναινέσεις και την ίδια στιγμή να επιδιώκει τις συγκρούσεις. Συνεπής Αριστερός, Ευρωπαϊστής και Οικολόγος, έπαιρνε ρίσκα και πλήρωνε το τίμημα κόντρα στους διανοητικά οκνηρούς που ακολουθούν την πεπατημένη.

Από το κείμενο του Παναγιώτη Παπαθεοδωρόπουλου: Άρωμα ελευθερίας, στη μνήμη του Μιχάλη Παπαγιαννάκη. Δημοσιεύτηκε στην πατρινή εφημερίδα Η Σημερινή, στις 18/6/2009

Τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη τον είδα πρώτη φορά από κοντά το 1987 ή το 1988, σε εκδήλωση της ΕΑΡ στην παραλία της Θεσσαλονίκης. Τον Κύρκο τον είχα δει και ακούσει πολλές φορές από μικρός, και σε μπαλκόνια και σε σπίτια — στα σπίτια, καθόμουν μαζί με τα άλλα τσικό μπροστά μπροστά και έχασκα εκστασιασμένος. Η ώς τότε εμπειρία μου, συνεπώς, από την αριστερά κάθε άλλο παρά σχέση με «ξύλινη γλώσσα» είχε· παρ’ όλα αυτά, θυμάμαι ότι ο Παπαγιαννάκης με καθήλωσε με την απίστευτη ζωντάνια και σαφήνεια του λόγου του. Κάθε φράση ήταν τέλεια, κρυστάλλινα διαυγής, και, ταυτόχρονα, ένα χαστούκι λογικής. Επίσης, τότε άκουσα πρώτη φορά για οικολογία — το έδαφος του μυαλού μου ήταν γόνιμο, ήμουν συναισθηματικά έτοιμος να «αποκτήσω οικολογική συνείδηση», αλλά κάποιος έπρεπε να μου το πει. Τέλος, δεν μπορώ να ξεχάσω την εξής στιχομυθία: μετά την τοποθέτηση του Παπαγιαννάκη (μια ανοιχτή συζήτηση ήταν), ο οποίος έκανε εκτενή αναφορά στα αυθαίρετα και στο ότι η δική μας αριστερά είναι απολύτως αντίθετη σε οποιαδήποτε διαδικασία νομιμοποίησης (ήταν πάνω κάτω η εποχή του αν το δηλώσεις, μπορείς να το σώσεις) πήρε τον λόγο κάποιος από το κοινό και είπε κάτι του τύπου ότι εντάξει οι βίλες, αλλά αν ένας φτωχός μεροκαματιάρης βρήκε τον τρόπο να βάλει ένα κεραμίδι… Ευγενικά αλλά κατηγορηματικά, ο Παπαγιαννάκης απάντησε ότι είναι καιρός να αφήσουμε τα περί καημένου λαουτζίκου, κι ότι τα αυθαίρετα είναι εις βάρος της χώρας και του κοινωνικού συνόλου και πρέπει να κατεδαφιστούν. Τελεία. Πρώτη φορά άκουγα πολιτικό να μιλά με τέτοια ειλικρίνεια.

Γιώργος Τσακνιάς, 25/5/2012

Η πνευματική εξάρτυση ενός 20χρονου

—του Γιώργου Ζεβελάκη—

Σχεδόν κάθε φορά που συναντούσα τον Μιχάλη Παπαγιαννάκη θυμόμουν τι στάθηκε αφορμή να τον γνωρίσω, να τον προσέξω, να εκτιμήσω τις πνευματικές του ικανότητες και γνώσεις. Πρώιμη προσωπικότητα διέθετε αξιόλογη εξάρτυση από το ξεκίνημά του. Αρχές της δεκαετίας του ’60 ήμουν φοιτητής της Γεωπονικής Σχολής στο Βοτανικό. Σ’ ένα διάλειμμα των μαθημάτων έπεσε στα χέρια μου το φύλλο της Πανσπουδαστικής Αρ. 33 της 15ης Δεκεμβρίου 1961. Ήταν ένα αφιέρωμα στα 80 χρόνια του Πικάσσο. Περιείχε δισέλιδο άρθρο του μαρξιστή κριτικού Conrad Farner με τα διάφορα στάδια της καλλιτεχνικής πορείας του μεγάλου ζωγράφου. Τη μετάφραση είχε κάνει ο εικοσαετής τότε Μιχάλης Παπαγιαννάκης. Η αρτιότητα του κειμένου έδειχνε την άνεση του, από τόσο νεαρή ηλικία, στη γαλλική γλώσσα αλλά και την ευρηματικότητά του στη μεταφορά δυσνόητων εικαστικών όρων στην ελληνική. Συγκράτησα το όνομα του άγνωστού μου μεταφραστή και λόγω της κρητικής κατάληξης του επιθέτου του. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν μου δόθηκε πολλές φορές η ευκαιρία να διαβάσω κριτικές σκέψεις του για μεταφρασμένα έργα. Σαν παράδειγμα φέρνω την απορριπτική κριτική του, με αδιάσειστα επιχειρήματα, του «Σοβιετικού Λεξικού Πολιτικής Οικονομίας» Gutenberg, 1983. (Δεκαπενθήμερος Πολίτης Αρ. 10/1984 σ. 46-47). Εγκαλούσε τους «επιμελητές» της έκδοσης για σωρεία «παραποιήσεων και κακοποιήσεων». (1)

Αλλά ας επιστρέψουμε στο κείμενο της Πανσπουδαστικής. Ο Γάλλος κριτικός εφαρμόζοντας τα δογματικά στερεότυπα καταδίκαζε τις τεχνοτροπίες που άνοιξαν νέους ορίζοντες στην τέχνη του εικοστού αιώνα ως ακαδημαϊκές, ιδεαλιστικές, αστικές. Κι ενώ απέρριπτε τον εμπρεσιονισμό (διαδικασία αποσύνθεσης), τον συμβολισμό (υποπροϊόν απανθρωποποίησης), τον φοβισμό (αστική θεώρηση του κόσμου) και τον κυβισμό (μυστικισμός μέχρι παραλογισμού) διέσωζε και διαχώριζε τον Πικάσσο που τις χρησιμοποίησε: «…γίνεται ο ρεαλιστής του χάους, ο πιο τολμηρός ρεαλιστής που υπάρχει. Άφησε πίσω του τους τέσσερις “ισμούς” που συνάντησε στο δρόμο του, κινήσεις τυπικές και χαρακτηριστικές της αποσύνθεσης και της παρακμής». Η μεροληπτική στάση του κριτικού ασφαλώς συνδεόταν με την πολιτική τοποθέτηση του ζωγράφου. Την αντίφαση εκείνη είχα συζητήσει με τον Μιχάλη στο περιθώριο μιας ημερίδας για την Πανσπουδαστική πριν από τρία χρόνια. «Έτσι ήταν τα πράγματα τότε, σχολίασε, χαμογελώντας…».

(1) «Το Λεξικό το πατρονάρει η «Οικονομική Σχολή του Πανεπιστημίου Λομονόσοφ της Μόσχας» που απευθύνεται σε φοιτητές από τον Τρίτο Κόσμο. Αυτό ίσως εξηγεί πολλά…

Και ένα πρόσθετο ερώτημα: σε πόσες άλλες χώρες της Ευρώπης ή και άλλων ηπείρων μεταφράστηκε το εν λόγω Λεξικό; Όσο για την Αυγή (26.2.84) που αναπαράγει τον πρόλογο του Λεξικού άνευ άλλου σχολίου, αφήνοντας να εννοηθεί ότι όπως τα λέει έτσι και έχουν τα πράγματα, ας διαβάζει ο βιβλιοπαρουσιαστής της τα βιβλία που προβάλλει, τουλάχιστον σε τέτοιους ευαίσθητους τομείς. Ρηγάδες προσοχή! Και σεις, ακόμη, Κνίτες ή Πασοκτζήδες. Μην ξεφουρνίζετε σε εξετάσεις τίποτε από το περιεχόμενο του Λεξικού, αν σας λάχει να το διαβάσετε, ούτε σε καθηγητή που να είναι αποδεδειγμένα ΚΚΕ. Σίγουρα θα σας «κόψει»!»

Picasso
του Conrad Farner

Απόδοση: Μιχάλη Παπαγιαννάκη
(Πανσπουδαστική, αρ. 33, 15 Δεκεμβρίου 1961, αποσπάσματα)

Τέλη του Μάη του 1901. Ο Πικάσσο πηγαίνει στο Παρίσι για δεύτερη φορά. Είναι σχεδόν είκοσι χρονών. Έχει ένα ασυγκράτητο ενθουσιασμό για το επάγγελμα του, για το έργο του. «Αυτά σκεφτόταν διαρκώς με απορροφημένο ύφος. Το στόμα του με τα λεπτά χείλη χαμογελούσε κάπου – κάπου, τα μάτια του ποτέ. Μάτια παράξενα, μαύρα, υπερβολικά μεγάλα σε σχέση, με το πρόσωπο, ενοχλητικά εξ αιτίας της παρατηρητικότητας του. Η σιλουέττα του, τα λυτά του μαλλιά, όλα πάνω του μαρτυρούσαν τον Ισπανό». Έτσι τον περιγράφει ο Ρολάν Ντορζελέ πού τον είχε γνωρίσει, όταν πρωτόρθε στο Παρίσι.

[…]. Παράξενο σπίτι αυτό το ερείπιο, όπου μετακόμισε ο Ισπανός! Ετοιμόρροπο, σκοτεινό, γεμάτο θορύβους, όλο σκάλες, διαδρόμους, παράξενα χτισμένο ανάμεσα σε δυο δρόμους, έτσι που μπορούσες να κατοικείς στο ισόγειο ή στη σοφίτα, ανάλογα με την θέση που θάπερνες […]. Όταν σηκωνόταν αργά, ήταν γιατί ζωγράφιζε όλη τη νύχτα, για να μη τον ενοχλούν. Μόνος, με τα φαντάσματα του, στο φως μιας χοντρής λάμπας, που το πετρέλαιό της αντικαθιστούσε το λάδι στις θήκες των χρωμάτων του. Η νύχτα ήταν μπλε πάνω στο πλατύ παράθυρο, μπλε ήταν το λινό του κοστούμι και ένας κόσμος μπλε γεννιόταν κάτω από το πινέλλο του, ένας κόσμος απελπισμένος, μητέρες με σβησμένα στήθια, λιπόσαρκα παιδιά, ζητιάνοι. Οι τεχνοκρίτες δεν εξήγησαν ποτέ γιατί τα πρόσωπα της «Μπλε Περιόδου» ήταν τόσο αδύνατα: ήταν η εποχή που η Μονμάρτη πέθαινε της πείνας. […]

Στη διάρκεια του καλοκαιριού του 1901, ο Αμπρουάζ Βολλάρ ανοίγει την πρώτη έκθεση του Πικάσσο στο Παρίσι, και ο Φελισιάν Φαγκύ που κάνει την κριτική τους στην «Λευκή Επιθεώρηση», μιλάει για πολυάριθμες επιρροές. «Κι αυτό –γράφει- γιατί ο ενθουσιασμός του δεν του άφησε τον καιρό να δημιουργήσει το δικό του στυλ. Η προσωπικότητά του αναπαύεται πάνω σ’ αυτόν τον ενθουσιασμό, πάνω σ’ αυτόν τον νεανικό και φευγαλέο αυθορμητισμό…». Μα ακριβώς αυτός ο αυθορμητισμός παρά την εντατική δουλειά- εμποδίζει τον Πικάσσο να τραβήξει μπρος. Είναι καιρός να αποφασίσει, να διαλέξει.

Ο εμπρεσιονισμός

Δεν υπάρχει περίπτωση να διαλέξει την επίσημη τέχνη των ακαδημιών και των σαλονιών, γιατί η βαθειά εξέγερσή ου ενάντια στον αστικό πολιτισμό, ενάντια στην ευτέλεια και την έλλειψη προοπτικών, μεγάλωσε περισσότερο μετά την Βαρκελώνη.

Πρέπει να ασπαστεί τον εμπρεσιονισμό που, αφού γαλούχησε μια ολόκληρη γενιά, αντιπροσωπεύει το μεγάλο ρεύμα, πού εναντιώνεται στην ακαδημία και αρχίζει να μπαίνει στην ιστορία. Ο αυθορμητισμός, ουσιώδες στοιχείο του εμπρεσιονισμού θα του ταίριαζε. […]

Έτσι η αντίθεση αυτή δεν είναι αντιαστική, αντίθετα μάλιστα είναι μια έκφραση της ίδιας της αστικής ευαισθησίας. Ο εμπρεσιονισμός είναι μονάχα μια ακόμα καλλιτεχνική δυνατότητα για μια πλατύτερη αστική θεώρηση του κόσμου. Ο Πικάσσο δε θα διαλέξει αυτό το δρόμο.

Ο συμβολισμός

Αλλά το σταυροδρόμι ανοίγεται και σ’ άλλους δρόμους. Γιατί η αντίθεση της αρχής του αιώνα ξεπερνάει πια τον εμπρεσιονισμό, θα λέγαμε μάλιστα ότι κατευθύνεται εναντίον του. Ο πραγματικός στόχος αυτής της αντίθεσης είναι: να αισθάνεται την ηθική αγωνία της εποχής της, να βλέπει την κοινωνική καταστροφή, να βρίσκει τους δεσμούς ανάμεσα στους ανθρώπους, να εκτιμά με καινούργια δεδομένα το μυστήριο της ζωής, και μ’ αυτά να δημιουργεί τις δυνατότητες για να δει κανείς καθαρότερα το μέλλον. Τέτοιο είναι το νόημα της ζωγραφικής που θα περάσει στην ιστορία με το όνομα του «συμβολισμού». […]

Η κοινωνική κρίση εξακολουθεί να μένει αξεπέραστη, η καταστροφή πλησιάζει και τα προβλήματα θέτονται: τέλος ή ανανέωση, μηδενισμός ή θρησκεία, είναι πλαστά προβλήματα.

Ο φωβισμός

Παρά την ρωμαλεότητα των πιο σημαντικών έργων, ένας συναισθηματικός πέπλος καλύπτει συχνά τα πάντα και ο Πικάσσο θα πει αργότερα πολύ σωστά στον Ανρί Μαό: «Όλα αυτά είναι συναίσθημα!». Από την «μπλε περίοδο» δεν μένουν παρά μερικά έργα, όχι και τόσο πρωτότυπα.

Ο Πικάσσο περνάει τώρα τον Αχέροντα. Ετοιμάζεται να κατέβει ο ίδιος στα Τάρταρα. Ανατρέπει βίαια τους μέχρι τώρα ισχύοντες κανόνες. […]

Ο καλλιτέχνης δεν έχει πια για αποστολή (και εκεί ο συμβιβασμός του περιεχομένου και ο συμβολισμός του χρώματος ενώνονται) να βάλει σε πρώτο πλάνο την παρούσα ζωή, αλλά το άπειρο μέσα στο χρόνο και το διάστημα. Η σχολή των «φωβ» πάει πιο μακριά: δεν υπάρχουν πια καθήκοντα απέναντι στην ιστορία, αντίθετα, προσπαθούν να ξαναδώσουν ζωή στην προϊστορία, και μάλιστα να πάνε πιο πέρα, να βυθιστούν στις ρίζες του πολιτισμού. Αρνούνται την χρησιμότητα του έναρθρου λόγου, καταριούνται την χρησιμότητα της γνώσης, ελεεινολογούν τον πολιτισμό. […]

Ο κυβισμός

Ο Πικάσσο ζητάει ένα καινούριο δρόμο. Τον βρίσκει τώρα στην κίνηση που διαδέχθηκε τον Σεζάν: στον κυβισμό. Εκεί δεν είναι απομονωμένος. Συμμετέχει σε μια κίνηση και όπως στα 1906, στον δρόμο του φωβισμού, είχε βρη τον Ματίς, έτσι στα 1908, στον δρόμο του κυβσιμού, βρίσκει τον Μπρακ. […]

Δύο τάσεις χαρακτηρίζουν την τέχνη που ανέρχεται. Απλοποιώντας, μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε σαν τάση άλογη, ενορατική και φιλολογική και τάση έλλογη, διανοούμενη και σχηματική. Αντίθετα με τους συμβολιστές και τους φωβ ο Πικάσσο διαλέγει την δεύτερη. Το πρότυπό του δεν είναι πλέον ο Γκωγκέν, ούτε ο Βαν Γκογκ αλλά ο Σεζάν, ο Σεζάν που χαρακτηρίζει τον Γκωγκέν γελοίο και την τέχνη του Βαν Γκόγκ «ζωγραφική ψυχοπαθούς». […]

Ο Πικάσσο πάντως δεν είναι πλατωνικός και πολύ λιγώτερο οπαδός του Πλωτίνου. Αντιθέτως είναι και παραμένει, παρ’ όλες τις χαοτικές του όψεις, ρεαλιστής, θα πούμε μάλιστα πώς γίνεται ο ρεαλιστής του χάους, ο πιο τολμηρός ρεαλιστής που υπάρχει. Τους τέσσερις πρώτους «ισμούς» που συνάντησε στον δρόμο του, κινήσεις τυπικές και χαρακτηριστικές της αποσύνθεσης και της παρακμής, τους άφησε πίσω του. Αυτός συνεχίζει το δρόμο του.

Δαίμων της Οικολογίας, τ. 95, 7-8/09

Ποιον λοιπόν καλείτε φίλοι να «συνταχθεί» ξανά (αυτό σημαίνει «ανασυνταγμένες δυνάμεις») με ποιον; Αυτούς που, οργανωμένα ή ανοργάνωτα, προσπαθούν να απαλλαγούν από αυτήν την παραλυτική κληρονομιά, όσους επιδιώκουν με πείσμα να ανακτήσουν την αυτονομία και το άνοιγμα της προοπτικής της σκέψης και της δράσης τους, να απαλλαγούν από τα «αυτονόητα» πρότυπα του συγκεντρωτισμού, του κρατισμού, του χαζοχαρούμενου απομονωτισμού, του μοναχοκαλογερικού αντιευρωπαϊσμού, του επιλεκτικού «φιλειρηνισμού», της «συνδικαλιστικής» ταύτισης με οποιοδήποτε αίτημα που αφού υποστηριχτεί βαφτίζεται, ως εκ τούτου, «λαϊκό», της αδιατάρακτης εθνικής ομοψυχίας απέναντι στις «200 οικογένειες» και του τα πάντα κινούντα «ξένου δάκτυλου», της ενοχοποίησης του διαφορετικού και της αθώωσης παντός μη συμμορφωνόμενου με την πραγματική καθεστηκυία τάξη της μικρομεσαίας μετριότητας;

Είναι βέβαιο ότι έχουν όλοι οι αριστεροί την ίδια αντίληψη για το νόημα και της αιτίες της «χρεοκοπίας του ΠΑΣΟΚ»;

[…] Αυτή η κατεύθυνση δεν χαράσσεται με επικλήσεις, ούτε με στιγμιαίες παρεμβάσεις και συζητήσεις. Ούτε με την ισοπέδωση των διεργασιών και των αναζητήσεων της Αριστεράς. Μάλλον είναι αναπόφευκτο για τους ενδιαφερόμενους να συμμετάσχουν ουσιαστικά σ’ αυτές.

Αποσπάσματα από το κείμενο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη: Ενιαία κάθοδος προς τα πού…; Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Αντί, περ. Β., αρ. 321, 4/7/1986

Η έλξη της απολιθωμένης βεβαιότητας, οι κρυφές χάρες της αποστασιοποίησης και η τσαχπινιά της ιδιώτευσης, το υπόκωφο πάθος του όψιμου αντιπασοκισμού, η νωχελής λαγνεία της ενότητας μέσα στη λησμονιά, είναι βέβαια ισάριθμες προσκλήσεις και προκλήσεις για επανάπαυση, για ανάπαυση μάλιστα. Αλλά τότε θα έχουμε όλοι χάσει. Και δεν πρόκειται να επακολουθήσει καμιά καταστροφή, μετά! Η πολιτική, όπως και η φύση, απεχθάνεται το κενό.

Απόσπασμα από το κείμενο του Μιχάλη Παπαγιαννάκη: Η επιστροφή στα παλιά αδιέξοδα δεν συνιστά οτιδήποτε το «νέο» ή το «αριστερό». Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Αντί, περ. Β., αρ. 333, 21/11/1986

Όταν μιλάς για πολιτική, πρέπει να μιλάς και για εξουσία, αλλιώς υποκρίνεσαι. Μερικά πράγματα, μερικά κλειδιά των αλλαγών περνάνε με νόμους και διατάγματα. Περνάνε από την αστυνόμευση και μιλάω για την κατασταλτική λειτουργία του κράτους. Όμως περνούν πολύ περισσότερο και με μακροβιότητα από την κοινωνία, δηλαδή από την οργανωμένη δράση των ανθρώπων, από τα κοινωνικά κινήματα, από την ενεργό παρουσία των πολιτών ενός-ενός, ή συλλογικά εκφραζομένων. Πες το αντιεξουσιαστικό ή μη αντιεξουσιαστικό, δεν έχει μεγάλη σημασία. Σε αυτήν την προοπτική νομίζω ότι εάν θέλουμε να είμαστε πειστικοί και σοβαροί, είναι απαραίτητο να συνδυάζουμε τον άκρατο ρεαλισμό με τον άκρατο ριζοσπαστισμό. Είναι ηλίθιο δηλαδή να θέλεις να αλλάξεις πράγματα που ξέρεις τα συγκεκριμένα εμπόδιά τους λέγοντας ότι θα το κάνεις σε μια μέρα, απογοητεύοντας τον κόσμο.

Δεν υπάρχει αριστερότερη θέση σήμερα από αυτήν που θέλει την πλήρη ενοποίηση της Ευρώπης, και δεν πρόκειται εδώ για την πολιτική των συντηρητικών, που λέγεται ότι τη θέλουν. Όσο πιο συντηρητικά είναι τα κόμματα, τόσο μεγαλύτερες υπονομεύσεις κάνουν στην υπόθεση της ενοποίησης. Αλλά τι σημαίνει ενοποίηση; Σημαίνει όλο και περισσότερο υπερεθνική κυβέρνηση και υπερεθνικά κοινοβουλευτικά όργανα, σημαίνει κυβέρνηση ομοσπονδιακού ή συνομοσπονδιακού τύπου. Όταν το κοινοβούλιο έχει πραγματικές εξουσίες, η αριστερά θα μπορεί να δίνει μάχες σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, μέσα στο κοινοβούλιο…

Αποσπάσματα από συνέντευξη του Μιχάλη Παπαγιαννάκη στον Άκη Κοσώνα, περιοδικό Αντί, περ. Β΄ αρ. 346, 8/5/1987

Είναι αλήθεια πως το πολιτικό μας σύστημα έχει εξαντλήσει τις δυνατότητες που ενδεχομένως είχε κάποτε, με την έννοια ότι κάποτε κάποια κόμματα ταυτιζότανε μ΄ένα πρόγραμμα στις πολύ γενικές του γραμμές, είτε ένα πρόγραμμα πολιτειακό, υπήρχαν οι βασιλόφρονες και οι μη, είτε ένα πρόγραμμα διεθνές, υπήρχαν οι οπαδοί της Μεγάλης Ελλάδας και οι οπαδοί της μικράς και εντίμου Ελλάδος, είτε και ένα πρόγραμμα κοινωνικό, υπήρχαν οι οπαδοί π.χ. της αγροτική μεταρρύθμισης και υπήρχαν οι οπαδοί της συντήρησης. Θυμίζω τις μεγάλες διακρίσεις ανάμεσα σε Βενιζελικούς και Λαϊκούς. Αργότερα με την εισβολή της Αριστεράς μέσα στο πολιτικό πεδίο υπήρχε το πρόγραμμα της Αριστεράς που ταυτιζόταν με κάποια πράγματα, όπως εθνικοποιήσεις, ενίσχυση του εργατικού κινήματος, φιλοσοβιετισμός στην εξωτερική πολιτική. Αυτά όμως όλα τώρα έχουν γίνει πολύ συγκεχυμένα. Σε πολλά κόμματα πλέον και όχι μόνο σε ένα βρίσκει κανείς πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά και επομένως δεν αρκεί να πεις ότι το τάδε κόμμα το ακολουθώ επειδή έχει μια σειρά χαρακτηριστικά που αποτελούν ένα συνεκτικό πρόγραμμα. Βρίσκει κανείς όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που έλεγα προηγουμένως σε σύγχρονη μορφή σε διάφορα κόμματα. Ως εκ τούτου τελείωσε αυτό το πολιτικό σύστημα, και χρειάζεται ένα άλλο που να έχει προγράμματα επεξεργασμένα, προτάσεις συνεκτικές σαν αυτό που υπαινίσσεστε. Αυτό το πολιτικό σύστημα πράγματι εκκρεμεί, δεν έχει γίνει, είναι ένα μεγάλο πρόβλημα. Και ακριβώς επειδή δε δουλεύουμε προγραμματισμένα σαν πολιτικό σύστημα, δε δουλεύουμε με αρχή και τέλος και συνεκτικά, δημιουργείται το εξής πρόβλημα: τις αδυναμίες μας, τις ανεπάρκειές μας, που προκύπτουν απ’ αυτόν τον τρόπο δουλειάς τις δικαιολογούμε ρίχνοντας το φταίξιμο σε άλλους και συνήθως στους ξένους. Και εκεί είναι ίσως μία από τις ρίζες που γεννιέται ένας σύγχρονος απομονωτισμός που είναι εξαιρετικά επικίνδυνος κατά την γνώμη μου.

Απόσπασμα συνέντευξης του Μιχάλη Παπαγιαννάκη στον Αντώνη Ανηψητάκη για το περιοδικό Εν Σητεία, 8/6/1994

Μιχάλης Παπαγιαννάκης, η αριστερά του συγκεκριμένου (απόσπασμα)

—του Λεωνίδα Λουλούδη—

Από εκεί ξεκινώντας, ο Μιχάλης, αναδείχθηκε αργά αλλά σταθερά, όπως, άλλωστε, αρμόζει σε αυτοδημιούργητους πολιτικούς και όχι σε τυχάρπαστες περσόνες επικοινωνιακών τεχνασμάτων, σε ηγετική προσωπικότητα της ανανεωτικής αριστεράς ή, με τον δικό του ορισμό, «της ευρωπαϊκής, ριζοσπαστικής και οικολογικής αριστεράς», ευρύτερης απήχησης και αποδοχής. Πώς το κατάφερε αυτό ο Μιχάλης μόνο η μελέτη της πολιτικής βιογραφίας και του έργου του μπορεί να απαντήσει. Εδώ, απλώς υπαινίσσομαι ότι ήταν ο ιδανικός και μοναδικός, πιστεύω, σε αυτό το επίπεδο δημόσιας «αναγνωρισιμότητας», εκφραστής αυτής της αριστεράς του μέλλοντος που ο Λατινοαμερικάνος συγγραφέας Κάρλος Φουέντες, σε μια τηλεοπτική του συνέντευξη στον Ανταίο Χρυσοστομίδη, όρισε, αφού απαξίωσε, ως νέο Μουσολίνι, τον αγαπημένο της σημερινής ηγετικής ομάδας του Συνασπισμού, Τσάβες, ως Αριστερά του Συγκεκριμένου. Αυτός ο απολογισμός, όταν γίνει, ίσως επιβεβαιώσει ότι η πολιτική δεν είναι αφηρημένη θεωρία ή θετική επιστήμη αλλά πρόταξη οράματος, υπηρετούμενου «μεροδούλι-μεροφάι» και ανατροφοδοτημένου από το μεγαλύτερο δυνατό εύρος θεωρητικής παιδείας, ώστε να συλλαμβάνεται, κατά το δυνατόν, το αενάως διαφεύγον «πραγματικό». Μόνο δι’ αυτής της εξαντλητικής μεθόδου εργασίας, αυτή η ψυχολογική διαθεσιμότητα, η οποία τροφοδοτεί την αδιάπτωτη βούληση παρέμβασης στο «πραγματικό», δεν παγιδεύεται είτε στο θεωρητικό υποκειμενισμό είτε στον τυφλό αντικειμενισμό. Χωρίς αυτή τη συστηματική μελέτη αλλά παρακολουθώντας χρόνια την εξέλιξή του, τολμώ να ισχυρισθώ ότι η πολιτική βούληση του Μιχάλη Παπαγιαννάκη κινιόταν συνεχώς μεταξύ αυτών των άκρων, υποστηρίζοντας, ακριβώς αυτό το «κάτι λιγότερο…κάτι περισσότερο» της πρώιμης αρθρογραφίας του, καταθέτοντας απόψεις και επιχειρήματα θεωρητικώς ενήμερα και εμπειρικώς τεκμηριωμένα.

Δαίμων της Οικολογίας, τ. 95, 7-8/09