e. e. cummings, 1894─1962

—και τα φιλιά είναι καλύτερη μοίρα
απ’ τη σοφία—

Σαν σήμερα, στις 14 Οκτωβρίου του 1894, γεννήθηκε ο e. e. cummings. Το αφιέρωμα του dim/art περιλαμβάνει μια συντομευμένη εκδοχή του άρθρου της βιογράφου του Susan Cheever με τίτλο The Prince of Patchin Place (Vanity Fair, τεύχος Μαρτίου 2014, μετάφραση για το dim/art: Μαρία Τσάκος). Ακόμα, ο Χάρης Βλαβιανός επιλέγει για το dim/art ένα ποίημα από τη συλλογή «λοιπόν ας φιληθούμε – ερωτικά ποιήματα» (Εκδ. Πατάκη – 2014, μτφρ. Χάρης Βλαβιανός, Γιάννης Δούκας).

Ο Πρίγκηπας του Patchin Place

—της Susan Cheever—

Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο e. e. cummings ζούσε με τα λιγοστά χρήματα που έβγαζε κάνοντας ομιλίες σε γυμνάσια. Την άνοιξη του 1958 το πρόγραμμά του τον έφερε στο αυστηρών αρχών γυμνάσιο θηλέων του Westchester, στο οποίο πήγαινα εγώ (δεκαπεντάχρονη, τότε, και μέτρια μαθήτρια), για να μας διαβάσει ποιήματά του.

Ήξερα πως ο cummings ήταν παλιός φίλος του πατέρα μου (του πεζογράφου John Cheever), και άκουγα συχνά ιστορίες για την αβρότητά του και για το χάρισμα που είχε να ζει με στυλ ακόμα και με ελάχιστα χρήματα ─ ένα χάρισμα που και ο πατέρας μου πάσχιζε να καλλιεργήσει. Όταν ο πατέρας μου ζούσε στη Νέα Υόρκη ως νέος συγγραφέας, στις χρυσές μέρες πριν ο γάμος και τα παιδιά τον αναγκάσουν να μετακομίσει στα προάστια, ο μεγαλύτερός του σε ηλικία cummings υπήρξε στενός φίλος του και μέντορας.

Εκείνη την κρύα βραδιά του 1958, ο cummings βρισκόταν κοντά στο τέλος την περίφημης και αμφιλεγόμενης τεσσαρακονταετούς καριέρας του ως ο πρώτος δημοφιλής μοντερνιστής ποιητής αυτής της χώρας. Σήμερα θυμόμαστε κυρίως την εκκεντρική στίξη που χρησιμοποιούσε στους στίχους του, στην πραγματικότητα όμως, η δουλειά του ήταν μια εξωφρενικά φιλόδοξη προσπάθεια να δημιουργήσει έναν νέο τρόπο να βλέπουμε τον κόσμο μέσα από τη γλώσσα – κι αυτό ίσχυε ακόμα και για την ίδια την υπογραφή του. Η εξέλιξη από το επίσημο όνομά του (Edward Estlin Cummings) ώς τον τρόπο που υπέγραφε ως φοιτητής του Χάρβαρντ (E. Estlin Cummings), και, από εκεί, στο εμβληματικό «e. e. cummings» με το οποίο έγινε διάσημος, άρχισε τη δεκαετία του 1920 όταν, στα ποιηματά του, έγραφε το Ι («εγώ») με πεζό i αντί του κεφαλαίου – αν και, επίσημα, το στυλ αυτό το υιοθέτησε προς το τέλος την δεκαετίας του ’50.

Ο cummings ανήκε σε μια ισχυρή ομάδα λογοτεχνών και καλλιτεχνών (όπως οι James Joyce, Gertrude Stein, Hart Crane, Marianne Moore, Ezra Pound, Marcel Duchamp, Pablo Picasso, and Henri Matisse, αρκετοί εκ των οποίων ήταν και προσωπικοί του φίλοι), που πάσχιζε να επαναπροσδιορίσει  το τρίγωνο ανάμεσα στον αναγνώστη, το συγγραφέα και το θέμα του ποίηματος, του μυθιστορήματος ή του πίνακα. Από το 1915 ακόμα, ο ο cummings είχε πει στον λόγο αποφοίτησής του, στο Χάρβαρντ, απευθυνόμενος στο κοινό, πως «η Νέα Τέχνη, παρά τις συκοφαντίες φακίρηδων και φανατικών, θα κάνει την εμφάνισή της ως αυτό που πραγματικά είναι… ως μια γενναία και ειλικρινής εξερεύνηση αχαρτογράφητων δρόμων».

Ο Μοντερνισμός, όπως τον καταλάβαιναν ο cummings και οι ομόλογοί του στα μέσα του 20^ου αιώνα, είχε τρεις πτυχές. Η πρώτη ήταν η χρήση των ήχων αντί των νοημάτων ως του συνεκτικού ιστού που συνδέει τον αναγνώστη με τα συναισθήματά του. Η δεύτερη ήταν η απόρριψη όλων των περιττών στοιχείων, έτσι ώστε έμφαση να δίνεται στη φόρμα και τη δομή: ο κρυμμένος σκελετός του ίδιου του έργου θα ερχόταν τώρα θριαμβευτικά στο φως. Η τρίτη όψη του μοντερνισμού ήταν η προθυμία του να αγκαλιάσει τη δυσκολία. Σ’έναν κόσμο ξελογιασμένο από την εύκολη κατανόηση, οι μοντερνιστές πίστευαν πως η δυσκολία εμπλούτιζε την απόλαυση της ανάγνωσης. Διαβάζοντας ένα ποίημα του cummings, ο αναγνώστης καλείται να βρει μόνος το δρόμο που θα τον οδηγήσει στην κατανόηση, και η κατανόηση, όταν έρθει ─αν έρθει─ τον τυλίγει με το λαμπερό φως της αναγνώρισης. Όπως πολλοί από τους ομόλογούς του, εισέπραξε το μένος των «φακίρηδων και των φανατικών» του συστήματος. Η κριτικός ποίησης Helen Vendler υποστήριξε πως τα ποιήματά του ήταν αποκρουστικά και ανόητα: «κάποιο πρόβλημα πρέπει να έχει για να γράφει έτσι», είχε πει.

Κανένα πρόβλημα δεν είχε ο cummings ─  όπως, άλλωστε, ούτε και ο Duchamp, ο Stravinsky ή ο Joyce. Το μόνο πράγμα που προσπαθούσαν όλοι τους να πετύχουν ήταν να επιβραδύνουν την αμείλικτη βιασύνη με την οποία ζούσε ο κόσμος γύρω τους, να υποχρεώσουν τους άλλους να κοντοσταθούν  και να παρατηρήσουν την ίδια τη ζωή τους.

Παρότι στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 ο  cummings ήταν ένας από τους πιο δημοφιλείς ποιητές της Αμερικής, συχνά δεν έβγαζε αρκετά ώστε να πληρώνει ούτε καν το νοίκι του ετοιμόρροπου διαμερίσματος στο Patchin Place του Greenwich Village όπου ζούσε με την Marion Morehouse, ένα πανέμορφο μανεκέν. Αυτό δεν τον ενοχλούσε καθόλου. Τα πάντα στη ζωή τον ενθουσίαζαν εκτός από τους θεσμούς και τους κανόνες τους, για τα οποία πίστευε πως επιδίωκαν να νεκρώσουν κάθε συναίσθημα. «Η ενοχή είναι υπεύθυνη για περισσότερα δεινά / απ’ ότι ακόμα και οι πιο αισχροί κακοποιοί της ιστορίας». [Σ.τ.Μ: Στο πρωτότυπο ─“Guilt is the cause of more disauders / Than history’s most obscene marorders” ─ ο ποιητής κάνει ένα ενδιαφέρον αμετάφραστο παιχνίδι, με την ορθογραφία των λέξεων “disorder” και “Marauder”].

Ο cummings ανήκε στην αμερικανική αριστοκρατία και είχε δύο πτυχία από το Χάρβαρντ· ο πατέρας μου, που είχε κι εκείνος βλέψεις για το Χάρβαρντ, οι οποίες όμως δεν ευοδόθηκαν, θαύμαζε το γεγονός πως ενώ είχε τέτοιες περγαμηνές, κατάφερνε να συνδυάζει μιαν ανάλαφρη έλλειψη σεβασμού για τα ακαδημαϊκά επιτεύγματα. Παρότι είχε θητεύσει σε αυτό, ο cummings αντιμετώπιζε το Σύστημα με θυμηδία.

Ο πατέρας μου με συνόδευσε στο σχολείο εκείνο το βράδυ ─ ήταν 30 λεπτά μακριά από το σπίτι μας, στο Scarborough της Νέας Υόρκης. Καθώς διασχίζαμε την είσοδο, ακούσαμε τον cummings να φωνάζει «Joey» ─ το χαϊδευτικό του πατέρα μου. Οι δυο τους αγκαλιάστηκαν εγκάρδια κάτω από τα αυστηρά βλέματα των ιδρυτών και των παλιών γυμνασιαρχών που κοιτούσαν από πορτρέτα κορνιζωμένα σε χρυσοποίκιλτα κάδρα. Ο cummings ήταν ψηλότερος και μεγαλύτερος κατά 18 χρόνια, φορούσαν, όμως, και οι δύο παρόμοια ταλαιπωρημένα τουίντ σακάκια.

Ο cummings είχε έναν χαρακτηριστικό ηλεκτρικό, ακροβατικό τρόπο να διαβάζει τα ποιήματά του· καθόταν σε μια καρέκλα ή πήγαινε πάνω–κάτω στη σκηνή, αντί να στέκεται πίσω από το αναλόγιο, και χρονομετρούσε τις αναγνώσεις του με ακρίβεια δευτερολέπτου. Για το συγκεκριμένο κοινό απέφυγε να διαβάσει τα ερωτικά αριστουργήματά του. Η κομψότητα και η αβρότητά του ανταμείφθηκαν με ενθουσιώδες χειροκρότημα, ειδικά τη δυνατή και συγκινητική στιγμή όταν διάβασε ένα ποίημα γραμμένο για τον πατέρα του.

Τον πήγαμε στο σπίτι του, στο Patchin Place, και στη διαδρομή γίναμε μάρτυρες ενός από τους έξοχους μονολόγους του. Ο cummings ήταν ένας αμετανόητος και πολύ χαριτωμένος επαναστάτης· είχε, επίσης, ένα απίστευτα εκφραστικό πρόσωπο και το ευλύγιστο κορμί χορευτή μπαλέτου. Δεν ήταν απλώς επιδέξιος μίμος· μεταμορφωνόταν στο πρόσωπο που μιμούταν.  Καθώς πήραμε τη στροφή που οδηγούσε μακριά από τον περιποιημένο και κατάφυτο δρόμο που έβγαζε στην πόρτα του σχολείου μου, ο cummings αναστέναξε με ανακούφιση. Ο πατέρας οδηγούσε και ο cummings μιλούσε, κορόιδευε τους καθηγητές που μου έκαναν τη ζωή μαύρη ─ είπε πως το μέρος αυτό έμοιαζε περισσότερο με φυλακή πάρα με σχολείο. Ότι ήταν ένα εκκολαπτήριο που είχε ως μοναδικό προορισμό να παράγει ομοιομορφία. Ήμουν δυστυχισμένη εκεί; Ε πώς να μην ήμουν; Εγώ που ήμουν μια νεαρή γυναίκα έξυπνη και με προσωπικότητα. Μόνο ένας ανεγκέφαλος ανόητος (στον cummings άρεσαν οι παρηχήσεις) θα αρίστευε σε ένα τέτοιο ίδρυμα. Και ποιο ον θα μπορούσε να επιβιώσει έστω και μία εβδομάδα σ’ αυτή την γραμμή παραγωγής υπάκουων κοριτσιών, σ’ αυτό το παιδαγωγικό εργοστάσιο που είχε ως μοναδικό σκοπό την παραγωγή υπάκουων συζύγων για ξιπασμένους πλούσιους με κόκκινα πρόσωπα και παχυλούς τραπεζικούς λογαριασμούς;  Όταν σταματήσαμε να φάμε, έκανε όλη την πελατεία του χαμπουργκεράδικου να γυρίσει και να κοιτάζει όση ώρα μιμούταν, με τρόπο καταπληκτικό, τον διευθυντή του σχολείου. Το μέρος φωτιζόταν καλά και η ώρα ήταν αρκετά περασμένη, αλλά ο πατέρας μου δε δίστασε να βγάλει ένα φλασκί και να βάλει στους καφέδες τους αλκοόλ. Όσο για μένα, εγώ ήμουν ήδη υπό την επήρεια άλλου είδους ουσίας ─ λεγόταν «έμπνευση». Δεν είχαν δίκιο πάντοτε εκείνοι που είχαν θέσεις εξουσίας· μάλλον το αντίθετο. Κατάλαβα πως το να είσαι σωστός ήταν μικρόπνοος στόχος ─ το να είσαι ελεύθερος ήταν το πραγματικό όνειρο. Και ο πατέρας μου, που ώς τότε έπαιρνε πάντοτε το μέρος του σχολείου, άρχισε να με ακούει. Μέσα σε ένα χρόνο από εκείνο το βράδυ κατάφερα να συμφωνήσει να με στείλει σε άλλου είδους σχολείο, σε ένα εναλλακτικό σχολείο στο Βερμόντ, όπου πέρασα πολύ ευτυχισμένες μέρες.

Η ιστορία μάς έχει δώσει πολύ λίγες αιρετικές προσωπικότητες που δεν κατέληξαν στην πυρά. Ο cummings ήταν ο αγαπημένος αιρετικός της δικής μας γενιάς, ο  Henry David Thoreau του 20^ου αιώνα. Έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Greenwich Village, σε μια εποχή που ευδοκιμούσαν οι  πειραματισμοί παντός τύπου: κοινωνικοί, καλλιτεχνικοί και λογοτεχνικοί. Γνώριζε τους πάντες στην περιοχή και (μέχρι που τα τσούγκρισε με τον θρυλικό αρχισυντάκτη  Frank Crowninshield) συνεργαζόταν στενά με το Vanity Fair, γράφοντας ποιήματα, ευθυμογραφήματα, σάτιρα, ακόμα και μεγάλα αφιερώματα σε προσωπικότητες όπως ο Jean Cocteau και η Josephine Baker.

Μέσα στα σχεδόν 3.000 ποιήματα που έγραψε, απομυθοποίησε σχεδόν τους πάντες ─άλλοτε με τρυφερότητα, άλλοτε με οργή─, μέχρι και τον ίδιο τον θάνατο, στο διάσημο ποίημά του για τον Μπούφαλο Μπιλ, όπου τον ρωτούσε με οικειότητα: «κι αυτό που θέλω να ξέρω είναι / πώς προτιμάς το γαλαζομάτικο αγόρι σου/ Κύριε Θάνατε».  Ο cummings απεχθανόταν τον φόβο και έζησε την ζωή του αψηφώντας όσους επιδίωκαν να ασκούν εξουσία με αυτόν ως μέσο. Και όχι μόνο αυτό: δεν σεβόταν καμία κοινωνική σύμβαση.

Ο πατέρας μου τον είχε γνωρίσει στη Νέα Υόρκη τη δεκαετία του 1930, την εποχή που η δεύτερη γυναίκα του τον χώριζε κι εκείνος δυσκολευόταν να βρει εκδότη. Παρ’ όλ’ αυτά παρότρυνε τον πατέρα μου να είναι υπερήφανος. «Ο συγγραφέας είναι πρίγκηπας!» έλεγε εμφατικά.

Ο πατέρας μου διηγιόταν την ιστορία πώς κάποια Χριστούγεννα ο cummmings και η Marion χρησιμοποίησαν τα τελευταία τους λεφτά για να αγοράσουν δύο εισιτήρια για το μετρό για να πάνε από το Patchin Place σε ένα λαμπερό πρωτοχρονιάτικο ρεβεγιόν που γινόταν σε μια από τις καλές συνοικίες του Μανχάταν. Ήταν ντυμένοι κι οι δύο στην τρίχα: εκείνη εκθαμβωτική μέσα στη βραδινή τουαλέτα της, κι εκείνος με εντυπωσιακό φράκο και ψηλό καπέλο. Κανείς από τους δύο δεν ανησύχησε για το πώς θα έβρισκαν τρόπο να επιστρέψουν: διασκέδασαν ανέμελα και εντυπωσίασαν τους υπόλοιπους καλεσμένους. Όταν έφευγαν, μέσα στο ασανσέρ, έπεσαν πάνω σ’ έναν αγέλαστο τραπεζίτη και την γυναίκα του. Ο τραπεζίτης κοίταξε με θαυμασμό το ψηλό καπέλο του cummings, κι εκείνος, χωρίς να διστάσει λεπτό, τον ρώτησε πόσα θα έδινε για να το αγοράσει. Στο τέλος ο τραπεζίτης πλήρωσε 10 δολάρια, ο cummings έβγαλε και του έδωσε το καπέλο, και με τα χρήματα πήραν ταξί και επέστρεψαν σπίτι.

Ο τρόπος που πέθανε, το 1962, στο οικογενειακό κτήμα της οικογένειας Cummings στο New Hampshire, είναι άλλη μία από τις ιστορίες που μας έλεγε συχνά ο πατέρας μου. Ήταν η ώρα του σούρουπου και η Marion τον φώναξε να κατεβεί για βραδινό. «’Ερχομαι σε πολύ λίγο», είπε ο cummings. «Κάνω κάτι δουλίτσες». Λίγα λεπτά αργότερα σωριάστηκε καταγής έχοντας υποστεί μαζική εγκεφαλική αιμορραγία. Ήταν 67 χρονών.

Αυτός ήταν τρόπος για να πεθάνει κανείς, μας ανήγγειλε ο πατέρας μου: ακόμα άντρας, ακόμα χρήσιμος, ακόμα επιθυμητός και δυνατός. «Πώς προτιμάς το γαλαζομάτικο αγόρι σου/ Κύριε Θάνατε;» συμπλήρωσε μέσα απ’ τα δόντια του, με δάκρυα στα μάτια.

 * * *

Ζητήσαμε από τον Χάρη Βλαβιανό να επιλέξει για το dim/art ένα από τα ποιήματα τού e. e. cummings από τη συλλογή με τίτλο λοιπόν ας φιληθούμε – ερωτικά ποιήματα, που κυκλοφόρησε το 2014 από τις εκδόσεις Πατάκη, σε μετάφραση Χάρη Βλαβιανού και Γιάννη Δούκα. Πρόκειται για μια δίγλωσση έκδοση (αγγλικά και ελληνικά) με εικονογράφηση από ερωτικά συμπλέγματα, που ο ίδιος ο Αμερικανός ποιητής είχε φιλοτεχνήσει.

Κυρία, θα σε αγγίξω με τον νου μου.
Θα σε αγγίξω και θα σε αγγίξω και θα σε αγγίξω
ώσπου να μου δώσεις
ξαφνικά ένα χαμόγελο,συνεσταλμένα άσεμνο.

(κυρία θα σε
αγγίξω με τον νου μου.)Θα σε αγγίξω,
αυτό είναι όλο,

απαλά κι εσύ ολότελα θα γίνεις
με απέραντη ευκολία

το ποίημα που δεν θα γράψω.

* * *

Εδώ άλλες επετειακές αναρτήσεις του dim/art