Φτιάχνοντας το παζλ του κόσμου

Σαν σήμερα, στις 14 Φεβρουαρίου 1779, σκοτώθηκε σε μια αψιμαχία στον Κόλπο Kealakekua της Χαβάης ο Τζέιμς Κουκ (1728-1779).

—της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου—

Όσο μακρύτερα στο διάστημα μας οδηγούν, τις τελευταίες δεκαετίες, τα ανθρώπινα επιτεύγματα, τόσο πιο εκπληκτικό φαντάζει το γεγονός ότι η εξερεύνηση της Γης ολοκληρώθηκε μόλις έναν αιώνα πριν, ενώ για χιλιάδες χρόνια ο κόσμος παρέμενε πλημμελώς γνωστός ή θεωρητικά απεικονισμένος. Ώσπου άνθρωποι σαν τον βρετανό εξερευνητή Τζέιμς Κουκ έβαλαν τα πράγματα στη θέση τους.

Και το έκαναν εντελώς κυριολεκτικά: ο Βερίγγειος πορθμός είναι εδώ, η Ταϊτή είναι εκεί, η Terra Australis που έχετε όλοι λυσσάξει εδώ και αιώνες, λυπάμαι αλλά δεν υπάρχει, εδώ στη μέση του Ειρηνικού, όμως, έχει κάτι νησιά που δεν τα ξέραμε — θα τα ονομάσω για την ώρα «Σάντουιτς», προς τιμήν του εντιμότατου κόμη του Σάντουιτς και υπουργού ναυτιλίας — και μετά μπορείτε να τα πείτε όπως θέλετε — Χαβάη, για παράδειγμα.

Η υποθετική Terra Australis (και η πραγματική Ανταρκτική)

Η Χαβάη προέκυψε στο τρίτο και τελευταίο ταξίδι του Κουκ, που ξεκίνησε τον Ιούλιο του 1776 και έληξε τον Οκτώβριο του 1780, με τον Κουκ ήδη νεκρό. Στη διάρκειά του, ξεκινώντας από το Πλίμουθ, το HMS Resolution και το HMS Discovery διέπλευσαν τον Ατλαντικό από βορράν προς νότο έως το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας, διέσχισαν όλον τον νότιο Ινδικό περνώντας ανάμεσα από τις νότιες ακτές της Αυστραλίας και τις βόρειες παρυφές της Ανταρκτικής, έκαναν το γύρο της Νέας Ζηλανδίας, ανέβηκαν βόρεια, καταμεσής του Ειρηνικού, όπου σταμάτησαν στην Ταϊτή, πιο βόρεια βρήκαν τη Χαβάη, τη χαρτογράφησαν, έστριψαν λίγο ανατολικά και ακολουθώντας τη δυτική ακτή της Βόρειας Αμερικής ανέβηκαν έως τον Βερίγγειο πορθμό που χωρίζει την Αμερική από την Ασία, τον χαρτογράφησαν κι αυτόν, στάθηκε αδύνατο λόγω πάγου να συνεχίσουν είτε δυτικά είτε ανατολικά μέσα στον αρκτικό κύκλο κι έτσι κατέβηκαν πάλι μέχρι τη Χαβάη.

Εκεί, ο Κουκ και άλλα τέσσερα μέλη του πληρώματός του δολοφονήθηκαν στη διάρκεια μιας αντιπαράθεσης με τους ιθαγενείς, οι οποίοι παρά ταύτα παρακράτησαν τη σορό του Κουκ, της απέδωσαν τιμές και επέστρεψαν στους συντρόφους του μόνο τα οστά του.

Αν και αποδεκατισμένη πια η αποστολή επέστρεψε στον Βερίγγειο πορθμό και εν συνεχεία, πλέοντας παράλληλα με τις ανατολικές ακτές της Ασίας, διέσχισε ξανά τον Ινδικό, καβαντζάρησε το ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας και ανέβηκε τον Ατλαντικό έως το Πλίμουθ.

Οι αποστάσεις αυτές κόβουν την ανάσα ακόμα και σε έναν άνθρωπο του 21ου αιώνα, που έχει στη διάθεσή του τεχνικά μέσα ασύλληπτα για τον 18ο αιώνα. Ιδίως αν σκεφτεί κανείς ότι είχαν προηγηθεί άλλα δύο ανάλογης διάρκειας και απόστασης ταξίδια, το πρώτο από τον Αύγουστο του 1768 έως τον Ιούλιο του 1771 —όπου ο Κουκ εξερεύνησε τις βόρειες ακτές της Αυστραλίας και χαρτογράφησε 8.000 χιλιόμετρα ακτών— και το δεύτερο από τον Ιούλιο του 1772 έως τον Ιούλιο του 1775. Στο δεύτερο εκείνο ταξίδι, ο Κουκ κατέρριψε τον αρχαίο μύθο ότι, υπακούοντας σε κάποια αυθαίρετη (δηλαδή, ανθρώπινη) αίσθηση περί ισορροπίας, στο νότιο ημισφαίριο όφειλε να υπάρχει μια άγνωστη ήπειρος σε μέγεθος αντίστοιχο της Ασίας.

Χάρτης της Νέας Γης στον Καναδά του Κουκ

Αντιθέτως, ταξιδεύοντας νοτιότερα και από τη Γη του Πυρός, διέβλεψε την ύπαρξη μιας άλλης μεγάλης ηπείρου, πέρα από το φράγμα των πάγων, που έμελλε να γίνει μήλο της Έριδος κατά τους επόμενους δύο αιώνες: της Ανταρκτικής. «Κι εγώ, που φιλοδοξούσα όχι μόνο να φτάσω πιο μακριά από όσο έχει φτάσει ποτέ κανείς αλλά και πιο μακριά από όσο είναι ανθρωπίνως δυνατό, δεν λυπήθηκα που βρέθηκα μπροστά σε αυτό το εμπόδιο», έγραφε στο ημερολόγιό του, τον Ιανουάριο του 1776 από το (μάλλον δυσάρεστο) εσωτερικό του ανταρκτικού κύκλου.

Οι εξερευνητικές αποστολές του Κουκ υπό την αιγίδα του βρετανικού πολεμικού ναυτικού είχαν, χωρίς αμφιβολία, έντονα αποικιοκρατικό χαρακτήρα. Κατά μία έννοια, έθεσαν τις βάσεις για την εξάπλωση της βρετανικής Κοινοπολιτείας. Κι ωστόσο, αν είχαν ανατεθεί σε κάποιον με λιγότερο φιλέρευνο πνεύμα, η εξέλιξη που έφεραν στη γνώση περί του κόσμου θα είχε καθυστερήσει σε σημαντικό βαθμό.

John Cleveley ο νεότερος, Τα HMS Resolution και HMS Discovery στην Ταϊτή

Ο αυστηρός, επιμελής και καταρτισμένος Κουκ έγινε ο πρώτος που ταξίδεψε επί τρία και τέσσερα χρόνια τη φορά σε όλες τις θάλασσες της γης χωρίς να χάσει κανέναν ναυτικό από σκορβούτο. Χρησιμοποίησε και τελειοποίησε τις νεότερες τεχνικές εύρεσης στίγματος και χάραξης πορείας. Φιλοξένησε στις αποστολές του αστρονόμους, καλλιτέχνες και φυσιοδίφες. Βοήθησε τον κόσμο να δει, για πρώτη φορά τόσο καθαρά, την ίδια του τη μορφή στον καθρέφτη των χαρτών που δημιούργησε.