Δυο ποτάμια

Ιολ. 23, 2015

—

—του Γιώργου Τσακνιά—

Επί τέσσερα χρόνια η αμερικανίδα φωτογράφος Κάρολιν Ντρέικ κατέγραφε την περιοχή των ποταμών Αμού Ντάρια και Συρ Ντάρια — του Ώξου και του Ιαξάρτη των ελληνιστικών ιστορικών πηγών. Στις όχθες και των δύο ποταμών, ο Μέγας Αλέξανδρος ίδρυσε πόλεις με το όνομά του: η «επί του Ώξου Αλεξάνδρεια» δεν έχει ταυτιστεί με βεβαιότητα· πιστεύεται ότι βρισκόταν στην περιοχή του αρχαιολογικού χώρου Άι Χανούμ, στα σύνορα του Αφγανιστάν με το Τατζικιστάν. Βορειότερα, στην όχθη του Ιαξάρτη, βρισκόταν η πιο απομακρυσμένη πόλη που πήρε το όνομα του μακεδόνα κατακτητή, η «Αλεξάνδρεια η Εσχάτη», στη θέση όπου βρίσκεται σήμερα η πόλη Κουτζάντ, στο Τατζικιστάν. Η Αλεξάνδρεια η Εσχάτη έγινε και ένας από τους πρώτους (ή τελευταίους) σταθμούς του περίφημου «δρόμου του μεταξιού», της διαδρομής των εμπόρων και των καραβανιών που για αιώνες συνέδεε την Κίνα με την Ευρώπη· η περιοχή μεταξύ των δύο ποταμών, η κοιλάδα Ζεραβσάν, ονομαζόταν Σογδιανή, και εκεί βρίσκονταν άλλοι δύο περίφημοι σταθμοί του «δρόμου του μεταξιού», οι πόλεις Σαμαρκάνδη και Μπουχάρα.

Από τις πηγές τους, στους ορεινούς όγκους του Τατζικιστάν, του Κιργιστάν και του Ουζμπεκιστάν, στις παρυφές της Δυτικής Κίνας, μέχρι την εκβολή τους στην Αράλη, ο Αμού Ντάρια και ο Συρ Ντάρια διανύουν απόσταση περίπου 2.200 χιλιομέτρων. Ο μουσουλμανικός θρύλος λέει ότι πρόκειται για δύο από τα τέσσερα ποτάμια που οδηγούν στον παράδεισο (τα άλλα δύο είναι ο Νείλος και ο Ευφράτης).

Σύντομα μετά την Οκτωβριανή επανάσταση, η περιοχή αποτέλεσε το πεδίο για ένα από τα οικονομικά πειράματα της σοβιετικής κυβέρνησης. Τεράστια αρδευτικά έργα, φράγματα και εκτροπές έγιναν προκειμένου να καλλιεργηθεί στην περιοχή βαμβάκι· το έδαφος ωστόσο παραείναι ξερό ώστε να θρέψει ένα κατεξοχήν υδρόφιλο φυτό. Το πλέον φιλόδοξο σχέδιο υιοθετήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ’40 και έφερε τον μάλλον αλαζονικό τίτλο «Μεγάλη Μεταμόρφωση της Φύσης» (Βеликое Πреобразование Πрироды): επρόκειτο για μια συνολική περιβαλλοντική παρέμβαση στην περιοχή, που θα περιελάμβανε και δημιουργία δασικών εκτάσεων (κάτι αντίστοιχο έγινε στις ΗΠΑ μετά τη μεγάλη ξηρασία και τις αμμοθύελλες της δεκαετίας του ’30), τα περισσότερα έργα, ωστόσο, εγκαταλείφθηκαν μετά τον θάνατο του Στάλιν, το 1953. Εν τέλει, η Αράλη στερήθηκε τέτοιους όγκους νερού που σχεδόν ξεράθηκε, ενώ ήταν η τέταρτη μεγαλύτερη λίμνη στον κόσμο. Οι χώρες που προέκυψαν στην περιοχή από τη διάλυση της Ε.Σ.Σ.Δ. το 1991, εκτός από την άθλια κατάσταση της οικονομίας τους και τις μεταξύ τους συνοριακές διαφορές, κληρονόμησαν και ένα μεγάλο περιβαλλοντικό πρόβλημα· από την Αράλη έχει απομείνει ένα πολύ μικρό τμήμα και στην κοίτη της τώρα υπάρχει μόνο αλάτι και αμμοθύελλες.

Η σειρά «Δυο ποτάμια» ακολουθεί τον Αμού Ντάρια και τον Συρ Ντάρια από τις εκβολές τους προς τις πηγές. «Πρόκειται για τη φωτογραφική αποτύπωση ενός τόπου», λέει η Ντρέικ, «όπου οι πολιτικές σχέσεις, οι εθνικοί δεσμοί, τα κρατικά σύνορα και η φυσική γεωγραφία είναι έννοιες συγκεχυμένες· ένα εκτεταμένο οικοσύστημα, στο οποίο η φύση, το χρήμα και η ιστορία διαπλέκονται σφιχτά».

Η Ντρέικ γεννήθηκε στην Καλιφόρνια και σπούδασε Ιστορία του Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο Μπράουν. Την ενδιαφέρει ιδιαίτερα η καταγραφή αλλά και το πώς η ιστορία αναθεωρείται και ξαναγράφεται από την κάθε γενιά. Έχει διακριθεί αρκετές φορές, μεταξύ άλλων με τις υποτροφίες Γκούγκενχαϊμ και Φούλμπραϊτ και με το Βραβείο Λανγκ Τέιλορ. Έδρα της από το 2007 ως το 2011, την εποχή που δούλευε στο πρότζεκτ «Δύο ποτάμια», ήταν η Κωνσταντινούπλη. Σήμερα ζει και εργάζεται στην Αθήνα της Γεωργίας, στις ΗΠΑ.