Η μύγα

Ένα Όσκαρ με απρόβλεπτες περιπέτειες για ένα πρωτοποριακό animation

—του Γιώργου Τσακνιά—

Την περασμένη εβδομάδα, η στήλη παρουσίασε τον Σίσυφο (1974), το εξαιρετικό animation του Marcell Jankovics. Άλλος ένας σημαντικός ούγγρος animator, ο Ferenc Rofusz, γεννημένος το 1946, συνεργάστηκε στην αρχή της καριέρας του —από το 1968, όταν έπιασε δουλειά στα Pannónia Filmstúdió— με τον Jankovics, για τη δημιουργία τις σειράς τηλεοπτικών καρτούν «Γκουστάβ».

To 1974, γύρισε το πρώτο του animation με τίτλο A kő (Η πέτρα) και τέσσερα χρόνια αργότερα, ξεκίνησε την ταινία A Légy (Η μύγα). Στη συνέντευξη που ακολουθεί (βίντεο στο τέλος της ανάρτησης), ο Rofusz περιγράφει πώς του ήρθε η ιδέα, ακούγοντας το Ummagumma των Pink Floyd — κι επειδή οι διακειμενικές συμπτώσεις (;) επιμένουν να μας κλείνουν το μάτι, θυμίζουμε ότι ένα κομμάτι του δίσκου, αυτό του Rick Wright, έχει τον τίτλο Sysyphus.

Τω καιρώ εκείνω στην Ουγγαρία έπρεπε να υποβάλεις την ιδέα στο στούντιο, να εγκριθεί από επιτροπή, να εγκριθεί και από το Υπουργείο, και τότε μπορούσες να τη γυρίσεις. Ο Rofusz χρειάστηκε κατ’ αρχάς να απαντήσει στα ερωτήματα «ποια είναι η μύγα» και «ποιος την κυνηγά» με τρόπο ώστε να πείσει ότι δεν υπάρχει στην ιδέα της ταινίας νύξη κατά του καθεστώτος. Φαίνεται ότι τα κατάφερε, μιας και πήρε την άδεια και άρχισε η δημιουργία της ταινίας.

Τα σχέδια έγιναν σε φιλμ, τραβήχτηκαν με κάμερα 35mm και μετά τονίστηκαν χημικά με σέπια. Ο όγκος δουλειάς ήταν τρομερός: η ταινία είναι γυρισμένη από την οπτική της μύγας, που σημαίνει ότι όλα τα background (που, στην ουσία, δεν είναι background) έπρεπε να είναι animated και με κίνηση ιδιαίτερα σύνθετη, μιας και ο θεατής τα βλέπει με τρόπο που να θυμίζει τον τρόπο με τον οποίον βλέπει η μύγα (η μύγα βλέπει σε εξάγωνα, κάτι που θα ήταν πια εντελώς παρανοϊκό να το μιμηθείς σε μια ταινία· ο Rofusz επέλεξε αντ’ αυτού μια πολύ ευρυγώνια, σχεδόν fish eye οπτική). Για μια ταινία τεσσάρων λεπτών, έγιναν στο χέρι 3600 σχέδια.

Μόνο αυτή η φάση (σχέδια και animation) πήρε δύο χρόνια· μετά, ήρθε η σειρά του ήχου. Η δουλειά έγινε με μονοφωνική ηχογράφιση σε μαγνητόφωνα, με τα οποία οι συνεργάτες του Rofusz έτρεχαν σε αγρούς και ανεβοκατέβαιναν σκάλες, δημιουργώντας έτσι μόνοι τους όλα τα ηχητικά εφέ. Όσο για το βούισμα τη μύγας, ταλαιπωρήθηκαν ώρες προσπαθώντας να προσελκύσουν μύγες να βουίξουν μπροστά στο μικρόφωνο — οι οποίες εννοείται ότι δεν βούιζαν ποτέ όταν έπρεπε, ακόμα κι όταν τις έπιαναν και τις έκλειναν σε βαζάκια. Ως από μηχανής θεός, ο ταλαντούχος κύριος Ede Langler, εκ των συνεργατών του Rofusz, δήλωσε ότι μπορεί να μιμηθεί με το στόμα το βούισμα της μύγας. «Ναι, αλλά για πόσο;» τον ρώτησε ο σκηνοθέτης. «Μπορείς να βουίζεις επί τέσσερα λεπτά;» Ο Langler απάντησε: «Κοίτα να δεις, μπορώ να βουίζω και εισπνέοντας και εκπνέοντας· αν θες, μπορώ να σου βουίζω επί μέρες». Κι έτσι λύθηκε το πρόβλημα.

Ακολούθησε το μοντάζ του έμπειρου János Czipauer, ο οποίος έκοψε γενναία και κατέβασε την ταινία στα τρία λεπτά. Ο Rofusz έκλαιγε τα σχέδια που πήγαν χαμένα, αλλά ο Czipauer τοn έπεισε ότι δεν χρειάζονταν και ότι η ταινία έδενε και αποκτούσε ρυθμό· και είχε δίκιο.

Η ταινία βραβεύτηκε στο Ottawa International Animation Festival του 1980 και, τον επόμενο χρόνο, ήταν υποψήφια για το Όσκαρ short animation. Εκτός από τη Μύγα, στη σχετική short list ήταν δύο καναδέζικες ταινίες. Ο Rofusz ζήτησε να πάει στο Λος Άντζελες προκειμένου να παρευρεθεί στην τελετή, αλλά δεν του επετράπη, με πρόσχημα την εκτίμηση ότι δεν θα βραβευτεί η ταινία του.

Έλα όμως που βραβεύτηκε! Η Μύγα κέρδισε το βραβείο που έχασε ο Σίσυφος του Jankovics το 1976 και ο Rofusz, αν και απών, έγινε ο πρώτος Ούγγρος που πήρε Όσκαρ — ο πρώτος «κανονικός» Ούγγρος, γιατί κατά τα άλλα το Χολυγουντ υπήρξε από πολύ νωρίς άντρο ηθοποιών, σκηνοθετών, παραγωγών κ.ο.κ. ουγγρικής καταγωγής.

Η 53η τελετή απονομής των βραβείων της Ακαδημίας Κινηματογράφου έλαβε χώρα στις 31 Μαρτίου, μετά από αναβολή μιας ημέρας, καθώς στις 30 Μαρτίου που ήταν η κανονική ημερομηνία είχε γίνει απόπειρα δολοφονίας του προέδρου των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρίγκαν. Όταν ήρθε η ώρα της απονομής του Όσκαρ για το short animation, οι παρουσιαστές Alan Arkin και Margot Kidder διάβασαν τους τίτλος των τριών ταινιών της short list και, εν συνεχεία, ανακοίνωσαν τον νικητή. Η Margot Kidder κοίταξε τον φάκελό της και ανακοίνωσε ότι ο κύριος Rofusz δεν κατόρθωσε να παραστεί και το Όσκαρ παραλαμβάνει εκ μέρους του η Ακαδημία. Ακολούθησαν χειροκροτήματα και μια στιγμή αμηχανίας, καθώς οι παρουσιαστές είδαν έναν άγνωστο άνθρωπο να ανεβαίνει στη σκηνή, να τους ενημερώνει ότι δεν είναι ο βραβευθείς, δυστυχώς, και να παραλαμβάνει το βραβείο εξ ονόματος του Rofusz. Ήταν ο Istvan Dosai, επικεφαλής της επίσημης ουγγρικής αντιπροσωπείας —και άγνωστος φατσικά στους παρουσιαστές της τελετής και στα μέλη της Ακαδημία—, που αυτοσχεδίασε προκειμένου να πάει το Όσκαρ στην Ουγγαρία «ομαλά» και να μην αρχίσουν συζητήσεις για δικαιώματα, ελευθερίες και άλλα δυσάρεστα. Κάποιος κινηματογραφιστής που ήξερε προσωπικά τον Rofusz από άλλα φεστιβάλ, πετάχτηκε και σχολίασε ότι «δεν μπορεί να άλλαξε τόσο σε έξι μήνες», κι έτσι ο σ. Dosai έφυγε τελικά χωρίς το Όσκαρ, μιας και δεν είχε επίσημη εξουσιοδότηση να το παραλάβει.

Ο Rofusz έμαθε ότι η ταινία του πήρε το Όσκαρ στις 7 το πρωί, ώρα Ουγγαρίας, από τον ραδιοφωνικό σταθμό «Ελεύθερη Ευρώπη». Ο ίδιος λέει ότι η καρδιά του άρχισε να χτυπάει τόσο δυνατά που φοβήθηκε ότι θα πεταχτεί από το στήθος του. Πήγε στο διπλανό δωμάτιο προσπαθώντας να πανηγυρίσει, αλλά δεν μπορούσε να αρθρώσει λέξεις, πόσο μάλλον φράσεις με ειρμό· η γυναίκα του και οι δυο γιοι του —ο μικρότερος ήταν μόλις λίγων μηνών— πίστεψαν πως απλώς είχε τρελαθεί.

Ύστερα από δυόμιση μήνες, η ουγγρική κυβέρνηση επέτρεψε στον Rofusz να ταξιδέψει στις ΗΠΑ για να παραλάβει το αγαλματάκι. Εκεί, του έγινε επαγγελματική πρόταση που δεν την είχε δει ούτε στον ύπνο του· ωστόσο, είχε για άλλη μια φορά βρεθεί στο λάθος μέρος τη λάθος στιγμή, όπως λέει ο ίδιος, γιατί ακριβώς εκείνες τις μέρες η κυβέρνηση Ρίγκαν αποφάσισε ότι καλλιτέχνες από χώρες του παραπετάσματος δεν μπορούσαν να πάρουν πράσινη κάρτα, δηλαδή άδεια παραμονής. Ο Rofusz, που δεν σκόπευε να αφήσει την οικογένειά του και να ζητήσει πολιτικό άσυλο, επέστρεψε στην Ουγγαρία. Συνέχισε να κάνει animation μικρού μήκους, δούλεψε για ένα διάστημα στη Γερμανία και το 1988 εγκαταστάθηκε στο Τορόντο, όπου εργάστηκε στα Nelvana Studio. Το 2001 επέστρεψε και πάλι στην πατρίδα του.

Εδώ ένα διαφημιστικό του Rofusz από την εποχή του Τορόντο: