Ο Ζωγράφος της Ιστορίας

Francisco José de Goya y Lucientes, (30 Μαρτίου 1746 – 16 Απριλίου 1828)

—Ζωγράφιζε με τις γροθιές και τους αγκώνες του
Κουνώντας το κόκκινο πανί της ματωμένης του καρδιάς ενώ η ιστορία αγρίευε—
Seamus Heaney, «Καλοκαίρι 1969».

—της Ειρήνης Βεργοπούλου—

Goya — *Αυτοπροσωπογραφία, 1795, Μουσείο του Πράδο, Μαδρίτη*

Τον Αύγουστο του 1969, η Βόρειος Ιρλανδία συγκλονιζόταν από τον ξεσηκωμό των Καθολικών λόγω των εις βάρος τους διακρίσεων. Το αποκορύφωμα ήταν oi έξι μέρες, 12 με 17 Αυγούστου, κατά τις οποίες κάηκε το Μπέλφαστ στη διάρκεια πογκρόμ των Προτεσταντών και της ελεγχόμενης από αυτούς αστυνομίας ενάντια στην Καθολική μειονότητα, γεγονός που στάθηκε η αφετηρία ταραχών διάρκειας τριών δεκαετιών. Εκείνες τις μέρες του «ξεσηκωμού του Όλστερ», ο «εθνικός ποιητής» της Ιρλανδίας Seamus Heaney (1939-2013) ήταν σε διακοπές στη Μαδρίτη. Τα νέα έφταναν σε αυτόν από αφηγήσεις φίλων, και αισθανόταν θλίψη και ενοχές που δεν βρισκόταν στην πατρίδα. Σε αυτή τη συναισθηματική κατάσταση και για να βγάλει για λίγο την Ιρλανδία από το μυαλό του, επισκεπτόταν συχνά το Μουσείο του Πράδο.

Εκεί ο Heaney θα ανακάλυπτε τη δύναμη, την ορμή και την τόλμη απέναντι στην απεικόνιση της βίας που είχαν οι πίνακες του Francisco Goya. Ο ποιητής βρήκε τον ζωγράφο «σαρωτικό». Τον συνάρπαζε η ατρόμητη δυνατότητα του καλλιτέχνη να απεικονίζει τη βία της Ιστορίας κατά μέτωπο. Τον συγκλόνισαν δυο σημαντικά έργα του Goya, η «Δεύτερη Μαΐου 1808» και η «Τρίτη Μαΐου 1808». Αργότερα, για τη διαμονή του στη Μαδρίτη και τις επισκέψεις του στο μουσείο, έγραψε ένα από τα κορυφαία του ποιήματα, το «Summer 1969», όπου περιγράφει τα συναισθήματά του στην Ισπανική πρωτεύουσα ενώ η πατρίδα του καίγεται, αλλά και φαντάζεται τον Goya εν ώρα δημιουργίας.

«I retreated to the cool of the Prado.
Goya’s «Shootings of the Third of May»
Covered a wall—the thrown-up arms
And spasm of the rebel, the helmeted
And knapsacked military, the efficient
Rake of the fusillade. In the next room,
His nightmares, grafted to the palace wall—
Dark cyclones, hosting, breaking; Saturn
Jewelled in the blood of his own children,
Gigantic Chaos turning his brute hips
Over the world. Also, that holmgang
Where two berserks club each other to death
For honour’s sake, greaved in a bog, and sinking.
He painted with his fists and elbows, flourished
The stained cape of his heart as history charged. »

Το ιστορικό γεγονός που απεικονίζεται στον πίνακα είναι στιγμιότυπο από την αυθόρμητη εξέγερση των Ισπανών στη διάρκεια της κατοχής από τους Γάλλους του Ναπολέοντα, το 1808, και την επακόλουθη καταστολή της αντίστασής τους από το Γαλλικό στρατό. Ως πίνακας, θεωρείται από τους μνημειώδεις του 19ου αιώνα, ένα έργο που εντυπωσιάζει με την ρηξικέλευθη για την εποχή τόλμη και τεχνική του, ένα έργο στο μεταίχμιο μεταξύ εποχών στη ζωγραφική, που χαρίζει στον δημιουργό του τον τίτλο του προάγγελου του μοτερνισμού. Ο Γκόγια ήταν, όπως τον συνέλαβε ο Heaney, ένας ταυρομάχος του καμβά. Θα λέγαμε, ένας καλλιτέχνης αρχικά παιγνιώδης, μέρος του τότε κατεστημένου, αλλά βαθιά μέσα του αντισυμβατικός, βασανισμένος, οραματιστής, ένας ποιητής της παλέτας, με ψυχισμό γεμάτο εντάσεις, απαισιόδοξος για την ανθρώπινη φύση στους καιρούς των πολέμων. Ένας ιστορικός των χρωμάτων, ένας άνθρωπος παράτολμος και παράφορος, ένας πολύ μεγάλος καλλιτέχνης.

Ο Francisco José de Goya y Lucientes γεννήθηκε στο χωριό Fuendetodos της Αραγονίας το 1946, από γονείς κατώτερης τάξης. Στα 14 του έγινε μαθητής του ζωγράφου José Luzán Martínez στη Σαραγόσα, ενώ αργότερα στη Μαδρίτη συνεργάστηκε με τους ζωγράφους Francisco και Ramón Bayeu y Subías, των οποίων την αδελφή Josefa, που την αποκαλούσε Pepa, παντρέυτηκε. Η Pepa γέννησε στη διάρκεια του γάμου τους επτά παιδιά, που πέθαναν γρήγορα όλα εκτός από ένα, τον Xavier. Οι θάνατοι των παιδιών του σαφώς έπαιξαν μείζονα ρόλο στη μελαγχολική διάθεσή του σε όλη τη ζωή του.

Παρόλο που απέτυχε δυο φορές να γίνει δεκτός στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της χώρας του, ο Goya κατάφερε να εισχωρήσει στους κύκλους της αριστοκρατίας ως πορτρετίστας, αρχικά κάνοντας τα προσχέδια για υφαντά (ταπισερί), κάτι που ήταν της μόδας στους κύκλους των ευγενών της εποχής. Έκανε 63 τέτοια προσχέδια, εντυπωσιακά και όμορφα, μερικές φορές εξαιρετικά περίπλοκα για τις υφάντρες ώστε να τα αποδώσουν σωστά. Σταδιακά εξελίχθηκε σε αγαπημένο ζωγράφο της άρχουσας τάξης, και έφτασε μέχρι το παλάτι. Στη ζωή του, υπηρέτησε τέσσερις διαφορετικές μοναρχίες.

Στη εικοσαετία 1780-1800, δεν σταματούσε να δέχεται παραγγελίες για πορτρέτα ατόμων και οικογενειών αρχοντικών, όλα δε τα έχει φτιάξει με εξέχουσα μαστοριά, σημασία στη λεπτομέρεια, αποδίδοντας τις ελάχιστες αποχρώσεις των χαρακτήρων, των εκφράσεων, των ρούχων, των διαθέσεων, της κοινωνικής τάξης του εικονιζόμενου, και κρατώντας για τον εαυτό του και τον θεατή του πίνακα τους κρυφούς υπαινιγμούς του.

Εξόχως συμβολικό : Manuel Osorio Manrique de Zuñiga (1784–1792), 1787, ΜΕΤ Μουσείο. — *Εξόχως συμβολικό: Manuel Osorio Manrique de Zuñiga (1784–1792), 1787, ΜΕΤ Μουσείο.*

Στα 40 του διορίστηκε επίσημος ζωγράφος του βασιλιά Καρόλου του ΙΙΙ, και μετά, το 1789, του επόμενου βασιλιά, Καρόλου του ΙV. Ο ίδιος έχει ανέλθει, οι εποχές όμως είναι ταραχώδεις, και η Ιστορία στο εξής θα τον έχει στις αγκάλες της. Στη Γαλλία ξεσπά η επανάσταση και ο Κάρολος δεν μπορούσε να βοηθήσει τον ξάδελφό του Λουδοβίκο. Ο Goya έβλεπε με συμπάθεια την εξέγερση των Γάλλων και την κατάργηση της μοναρχίας, αλλά φυσικά ήταν αναγκασμένος να ελίσσεται.

Το 1793 τον βρίσκει μια αρρώστια στο Cadiz όπου μένει για μήνες, η οποία θα τον αφήσει κουφό για όλο το υπόλοιπο του βίου του. Δεν σταμάτησε όμως να δέχεται παραγγελίες. Το 1797, ζωγράφισε έναν από τους τολμηρότερους πίνακες στην ιστορία της ζωγραφικής, τον τολμηρότερο για την εποχή του: την «γυμνή μάχα», «La maja desnuda», ύστερα από εντολή του λαομίσητου τότε πρωθυπουργού Manuel de Godoy. Ο όρος μάχα —μάχο για τους άνδρες— σήμαινε κάποιο μέλος χαμηλής κοινωνικής τάξης, που ντυνόταν και φερόταν επιδεικτικά (αγαπημένο θέμα των ισπανών ζωγράφων της εποχής). Ο de Godoy ήθελε έναν πίνακα με γυμνό για να τον τοποθετήσει σε μια αίθουσα όπου συνέλεγε γυμνά. Μοντέλο ήταν πιθανότατα Pepita Tudo, η ερωμένη του πρωθυπουργού. Ο Goya είναι ακράτητος εδώ, φτιάχνει ένα θρασύτατο αλλά τέλειο γυμνό, μια αναιδή κοπέλα που κοιτά χωρίς φόβο τον θεατή στα μάτια, ενώ φαίνεται η ήβη της —κάτι που συμβαίνει για πρώτη φορά στη ζωγραφική χωρίς αρνητική χροιά, π.χ. η εικονιζόμενη να είναι πόρνη— και ενώ το κορμί της καταλαμβάνει όλο το χώρο του κάδρου, δικαιωματικά.

Επειδή το κοινό που θα έβλεπε τον πίνακα στον τοίχο του σπιτιού του πρωθυπουργού θα σοκαριζόταν, ο Goya πήρε παραγγελία και έφτιαξε και την «ντυμένη μάχα», «La maja vestida», λίγα χρόνια αργότερα.

Ο νέος πίνακας τοποθετήθηκε στο σπίτι του de Godoy με έναν μηχανισμό όπου η ντυμένη φαινόταν μπροστά και η γυμνή αναδυόταν από πίσω όταν χρειαζόταν. Η ντυμένη καταλαμβάνει και μικρότερο χώρο εντός του πίνακα: πιο σεμνή, συνεπώς. Ο Goya αντιμετώπισε την Ιερά Εξέταση για αυτά τα έργα, δέκα χρόνια μετά, και τη γλύτωσε φτηνά, ισχυριζόμενος ότι ακολουθεί την παράδοση του Velazquez, ο οποίος ήταν αγαπημένος καλλιτέχνης της Εκκλησίας.

Στο μεταξύ, η Ευρώπη αλλάζει. Ο Ναπολέων προελαύνει, και κατορθώνει με πονηριά και ύπουλο στρατηγικό σχέδιο να καταλάβει την Ισπανία το 1808, και να τοποθετήσει τον αδελφό του, Ιωσήφ Βοναπάρτη, βασιλιά της χώρας. Όλον αυτόν τον καιρό ο Goya έφτιαχνε πορτρέτα της βασιλικής οικογένειας με ιδιαίτερη ζωηράδα, και πάντα υπό την επιρροή του Velasquez, αλλά παράλληλα είχε αρχίσει να εκδηλώνει τις εσωτερικές του καταιγίδες και τους προσωπικούς του εφιάλτες σε μια σειρά από αλλόκοτα αλληγορικά σχέδια, τα Caprichos, όπου αναπαριστά έναν κόσμο γεμάτο μάγισσες, φαντάσματα και τέρατα. Παρέμεινε, ωστόσο, πρώτος ζωγράφος και της νέας Αυλής και έφτιαξε πορτρέτα των Βοναπάρτηδων. Μέσα του είχε συγκλονιστεί από τις μάχες που έδιναν οι συμπατριώτες του στην αντίσταση, αλλά και από όλη τη βία και τον τρόμο που παρατηρούσε στους δρόμους της πρωτεύουσας. Οι εικόνες αυτές θα σφραγίσουν την τεχνοτροπία του για πάντα. Η δυναστεία των Βουρβώνων αναστηλώνεται το 1814, με την πτώση του Ναπολέοντα, και ο Goya είναι πάντα στο πόστο του. Ωστόσο η φρίκη των μαχών δεν τον άφηνε να ησυχάσει, και στη δεκαετία 1810 με 1820 δημιουργεί μια σειρά από 82 σχεδιάσματα με τον γενικό τίτλο «Οι Καταστροφές του Πολέμου» — «Los Desastres de la Guerra», έργα βουτηγμένα στην παράδοση του μπαρόκ και του Ρέμπραντ, αλλά νοτισμένα με το δικό του ύφος. Είναι το προσωπικό του σχόλιο πάνω στην αντίσταση του Μαΐου του 1808, στον πόλεμο της Ιβηρικής χερσονήσου, και σε όλα τα φρικιαστικά γεγονότα που συνέβησαν τότε. Τα σχέδια αυτά δεν δημοσιεύτηκαν παρά μετά το θάνατό του. Θεωρούνται αριστουργήματα και, πέραν του ότι ανοίγουν το δρόμο για τη ζωγραφική του 20ού αιώνα, είναι προάγγελοι των σκίτσων που συνόδευαν αργότερα τις πολεμικές ανταποκρίσεις των δημοσιογράφων.

Σιγά σιγά όμως η αίγλη του Γκόγια υποχωρούσε. Υπό τον βασιλιά Φερδινάρδο VII δεν είχε πια παραγγελίες και απομονώθηκε κοινωνικά. Η υγεία του δεν ήταν καλή, και μεταξύ 1820 και 1823 έμενε στο Σπίτι του Κωφού, «Quinta del Sordo», στην εξοχή, όπου ζωγράφισε και τους πιο μαύρους του πίνακες. Τα έργα ήταν αρχικά τοιχογραφίες πάνω στους τοίχους του σπιτιού, αλλά ύστερα αφαιρέθηκαν από εκεί και τοποθετήθηκαν σε καμβάδες, πενήντα χρόνια αργότερα, το 1874. Αντανακλούν την αγωνία του για την παράνοια και τον θάνατο. Σήμερα βρίσκονται όλα στο Μουσείο του Πράδο. Στη σειρά αυτή ανήκει το περίφημο έργο του με τον Κρόνο που καταβροχθίζει τα παιδιά του.

Κουρασμένος, άρρωστος και απογοητευμένος, κατέφυγε στο Μπορντώ της Γαλλίας το 1824, όπου και θα περάσει την υπόλοιπη ζωή του, εκεί και στο Παρίσι χήρος πια, με τη φροντίδα της πολύ νεότερής του Leocadia Weiss. Μέχρι και σήμερα, ενώ ξέρουμε τόσα στοιχεία για τη ζωή του, δεν ξέρουμε σχεδόν τίποτα για τις πραγματικές σκέψεις του. Η μόνη αλήθειά του, αυτού του μεγάλου αγνώστου, είναι τα τεράστια έργα του, παρακαταθήκη για τον σύγχρονο πολιτισμό. Η ζωή του έχει δώσει έμπνευση και για ταινίες, όπως αυτές του Μίλος Φόρμαν και Κάρολος Σάουρα, Goya’s Ghosts(2006) και Goya in Bordeaux (1999).