Mανόλης Αναγνωστάκης: «Επισκευαστής αναμνήσεων»

Η εύγλωττη σιωπή

—της Ελένης Κεχαγιόγλου—

«Θυμούμαι, άρα υπάρχω»
Μ.Α., ΥΓ.

«Από το 1971 δεν έχω γράψει τίποτα που να εντάσσεται σ’ αυτό που λέμε ποίηση. Από πολλούς αυτό θεωρείται σαν ακατανόητο. Μερικοί μου λένε ότι είναι μια προδοσία της ποίησης κλπ. Πρέπει να πω ότι […] προϊόντος του χρόνου το ενδιαφέρον μου για τον ποιητικό λόγο μειώνεται. Δεν ξέρω γιατί, δεν διαβάζω και πολλή ποίηση, δεν παρακολουθώ και, όπως είχα πει και σε μια συνέντευξη, δεν αισθάνομαι πια σαν αθλητής στον στίβο, αισθάνομαι περισσότερο σαν φίλαθλος στις κερκίδες και συχνά όχι καλός φίλαθλος. […] Η ποίηση σαν μια γλώσσα που δεν αφηγείται, που δεν περιγράφει, που δεν διδάσκει με αυτόν τον χρηστικό τρόπο της διδασκαλίας, αλλά που τείνει στην όσο γίνεται μεγαλύτερη συμπύκνωση, στο να βγάλει το απόσταγμα των πραγμάτων, έχει σαν κυριότερο εχθρό της τη φλυαρία, την πολυλογία, την περιττολογία. Ειλικρινά, θαυμάζω και σέβομαι τους πολυγράφους ποιητές, […] αλλά δεν πιστεύω πως ο ποιητής μπορεί να συγκινείται εξίσου από όλα. […] Η ποίηση είναι μια δυνατότητα έκφρασης. Θα μείνει κανείς μόνο σ’ αυτή τη δυνατότητα; ή θα επιχειρήσει να εκφραστεί και με άλλους τρόπους; ή θα φτάσει κάποτε σ’ ένα σημείο που δεν θα αισθανθεί την ανάγκη της έκφρασης − και αυτό όχι από αδιαφορία ή από παραίτηση, εντελώς το αντίθετο, από την οδυνηρή —αν θες— διαπίστωση της φτώχειας των εκφραστικών δυνατοτήτων, της φτώχειας δηλαδή των λέξεων να αποδώσουν την ουσία της ζωής. Τότε σταματά, τότε επιλέγει τη σιωπή, που και η σιωπή ορισμένες φορές και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι κι αυτή μια έκφραση, εγώ θα ‘λεγα πως είναι και μια πράξη» — λέει ο Μανόλης Αναγνωστάκης, το 1983 σε ντοκιμαντέρ του Λάκη Παπαστάθη το 1983 (του μόνου σκηνοθέτη σε εκπομπή του οποίου εμφανίστηκε ο μείζον ποιητής της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς) ερμηνεύοντας ο ίδιος το πολυσχολιασμένο γεγονός της ποιητικής σιωπής του από το 1971 και εξής, καθώς το 1970 εκδόθηκε η τελευταία συλλογή του, Ο στόχος. Το δε 1971 συγκέντρωσε όλο το ποιητικό έργο του από το 1945 μέχρι το 1970, σε έναν τόμο, τα μόλις 88 ποιήματα του οποίου αποτελούν τα άπαντα του ποιητή από τις 7 όλες κι όλες ποιητικές συλλογές του˙ ποιήματα ο αριθμός των οποίων προσεγγίζει τα 100 εάν στα προηγούμενα προσθέσουμε τα περίπου 10 ποιήματα που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά χωρίς να περιληφθούν σε ποιητική συλλογή του..

Και τότε, στα 46 του χρόνια, ο ποιητής, αιφνιδιάζοντας συνάφι και αφοσιωμένους αναγνώστες, αποφασίζει ότι ολοκλήρωσε το ποιητικό του έργο – και ξεκινά η ποιητική σιωπή του, που συζητήθηκε και αναλύθηκε εκτενώς σε μπόλικα κριτικά κείμενα. Σιωπή, η οποία «έσπασε» το 1979 με την έκδοση του Περιθωρίου ’68-‘69, καθώς και το 1983 με το ΥΓ., δύο έργα τα οποία ο Αναγνωστάκης δεν τα συμπεριλαμβάνει στο βασικό corpus της ποίησής του. Ενδιαφέρον μεγάλο έχει μάλιστα η μαρτυρία του Λάκη Παπαστάθη (βλ. «Οι τρεις όψεις της σιωπής», Εντευκτήριο, τχ. 72, 2006) ότι η κοινή τους φίλη και νεοελληνίστρια φιλόλογος Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου, επισκεπτόμενη τον ποιητή στον Ευαγγελισμό όπου νοσηλευόταν δεκαπέντε μέρες προτού πεθάνει, τον παρακαλούσε να δηλώσει ότι το ΥΓ. δεν είναι εκτός της ποίησής του, αλλά συνέχειά της. Πλην όμως εκείνος εσιώπησε…

Υστερόγραφο, εξώφυλλο και οπισθόφυλλο· το όνομα του Μανόλη Αναγνωστάκη
αναφέρεται μόνο μέσα, στην εσωτερική σελίδα εξωφύλλου.

Στάση την οποία εξάλλου προοικονομούσε ο «Επίλογος» στην τελευταία ποιητική του συλλογή Ο στόχος:

Κι ὄχι αὐταπάτες προπαντός.

[…]

«Γιατὶ» ὅπως πολὺ σωστὰ εἶπε κάποτε κι ὁ φίλος μου ὁ Τίτος,
«κανένας στίχος σήμερα δὲν κινητοποιεῖ τὶς μᾶζες
κανένας στίχος σήμερα δὲν ἀνατρέπει καθεστῶτα»

Στο ίδιο αυτό θέμα, της πολυσυζητημένη σιωπής του,  αναφέρεται σε συνέντευξή το 1993 στον Μισέλ Φάις (βλ. Είμαι αριστερόχειρ ουσιαστικά, πρόλογος: Παντελής Μπουκάλας, επιμ.: Μισέλ Φάις, Πατάκης 2011): «Το ’71 ουσιαστικά σταματάει η ποιητική μου παραγωγή. Δεν γράφω καθόλου ποιήματα. Δεν αισθάνομαι την ανάγκη να γράφω ποιήματα, καθόλου. Συνεχίζω όμως εντατικά την πνευματική μου προσφορά με δοκίμια, με άρθρα, με ορισμένες μελέτες, με πολιτική δράση – αυτό που εγώ θεωρώ δημόσια παρέμβαση». 

Επίσης, και στη συνομιλία του αυτή με τον Φάις εκφράζει την άποψή του ότι η ποίηση ανήκει στους νέους: «Δεν ξέρω, μου φαίνεται δύσκολο να γράψει ποίηση ένας άνθρωπος σε μεγάλη ηλικία, όταν περνάνε από το φίλτρο του μυαλού του η εμπειρία, όλες οι σκέψεις του, όλα αυτά όταν περνάνε, δεν μπορεί. Θέλει αυθορμητισμό, θέλει κάτι έξω από τον εαυτό σου η ποίηση, και το λέω εγώ που από νέος έγραφα ποιήματα αυτοστοχαζόμενα και ποιήματα εγκεφαλικά».

Την ίδια πεποίθηση, με άλλα λόγια, είχε εκφράσει και μπρος στην κάμερα του Λάκη Παπαστάθη, δέκα χρόνια νωρίτερα: «Πιστεύω τελικά πως η ποίηση είναι μια αισιόδοξη λειτουργία, κι αυτό άσχετα με το περιεχόμενό της, γιατί είναι αισιοδοξία το να πιστεύεις ότι μπορείς να εκφράσεις κάτι […]. Ή, αν θες, η ποίηση είναι μια γλώσσα που ανήκει σε μια χρονική περίοδο, σε μια περίοδο που λειτουργούν ακόμα οι ευπιστίες, οι αυταπάτες,[1] το όνειρο, η νεανικότητα, αν θέλεις, μια νεανικότητα που δεν έχει μεγάλη σχέση βέβαια με τη βιολογική νεανικότητα. Και πιστεύω ότι στους περισσότερους ποιητές, σχεδόν σε όλους, υπάρχει μια στιγμή κορύφωσης, που συμπίπτει με ένα χρονικό όριο μιας παρατεινόμενης νεανικότητας. Από κει και πέρα, ό,τι κι αν γράψει ή θα είναι επαναλήψεις ή θα είναι αντιγραφές του εαυτού του ή θα είναι πειραματισμοί πάνω σε τρόπους των νεοτέρων για να μην μείνει καθυστερημένος».

Κολάζ του Μανόλη Αναγνωστάκη  (αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη). Ο Μ.Α. πίστευε πως το κολάζ πρέπει να είναι μικρού μεγέθους, όχι μεγάλο σαν αφίσα, να αναγκάζει τον θεατή να πλησιάσει για να δει τη λεπτομέρεια.

* * *

Όταν το 1979 κυκλοφορεί το Περιθώριο ’68-69 (ποιήματα που γράφτηκαν, κατά δήλωση του Αναγνωστάκη, τους τελευταίους μήνες του ’68 και τους πρώτους του ’69, και τα οποία ο ποιητής, όπως ήδη είπαμε, δεν περιλαμβάνει στο επίσημο ποιητικό του έργο) προξενεί αμηχανία σε κριτικούς και αναγνώστες˙ αμηχανία η οποία θα αυξηθεί το 1983 με το ΥΓ. −το βιβλίο το οποίο περιέχει και τον περίφημο στίχο: «(Γηράσκω αεί αναθεωρών)»− που θα κυκλοφορήσει σε 100 αντίτυπα, ως ένα φυλλάδιο 32 σελίδων εκτός εμπορίου και θα μοιραστεί χέρι με χέρι, ενώ θα χτυπήσει κόκκινο το 1987 με την έκδοση του βιβλίου Ο ποιητής Μανούσος Φάσσης. Η ζωή και το έργο του. Μια πρώτη απόπειρα κριτικής προσέγγισης.

Κι αυτό, διότι κριτικοί και αναγνώστες βρίσκονται «αντιμέτωποι» με έναν άλλον από τον αγαπημένο τους γνώριμο Μανόλη Αναγνωστάκη. Με μια γραφή που διαφοροποιείται μορφικά σε μεγάλο βαθμό από τον προηγούμενο ποιητικό του εαυτό, μια διαφοροποίηση που –σύμφωνα με τον Αλέξη Ζήρα− «σημαίνει ότι αποφασίζει να έρθει αντιμέτωπος με το πρότυπο του ποιητικού λόγου που ο ίδιος υπηρέτησε επί τόσα χρόνια, αρνούμενος να επαναλάβει τη σύμβαση της ποιητικής πράξης – τουλάχιστον έτσι όπως τη γνωρίσαμε από εκείνον ή από άλλους, συνομηλίκους, παλαιότερους ή νεότερούς του ποιητές» (βλ. «Το ΥΓ. ως άρνηση της ερμηνείας», Αντί, αφιέρωμα στον Μανόλη Αναγνωστάκη, τχ. 527-528, 30 Ιουλίου 1993). Και έτσι, τα δύο τελευταία ποιητικά έργα, γραμμένο στο περιθώριο μιας εποχής (ή και της ποίησής του) το ένα, και ως υστερόγραφο του ποιητικού του λόγου (ή και της ποίησής του) το άλλο, αυτονομούνται από το «κυρίως κείμενο» των ποιημάτων του Αναγνωστάκη και επιζητούν τη συνενοχή του αναγνώστη που, πίσω από τον ελλειπτικό τους λόγο, πέρα από τα θραύσματα λόγου στην κάθε τυπωμένη σελίδα, δημιουργούν εικόνες που επιτρέπουν στη δημιουργική φαντασία να δράσει, ανακαλύπτοντας το ποίημα ακόμη και πίσω από την απλή αναφορά ενός ονόματος: «Μπαχ».

Σπύρος Τσακνιάς, Νόρα Αναγνωστάκη και Μανόλης Αναγνωστάκης, Πήλιο, 1986
(αρχείο Σπύρου Τσακνιά)

Ο πονοκέφαλος του αναγνώστη στο Περιθώριο ξεκινά ήδη στην πρώτη σελίδα, οπότε διαβάζει: «Τώρα πια που δεν γράφω». Ή όπως αναρωτιέται ο Σπύρος Τσακνιάς: «Τι γράφει άραγε ένας ποιητής που αρχίζει με τη δήλωση πως τώρα πια δεν γράφει;» — και συνεχίζει προτείνοντας την ερμηνεία ότι πρόκειται για την επιλογή «μιας ριψοκίνδυνα αντιποιητικής γραφής εντός της οποίας εντοιχίζεται η ποιητική σιωπή του, αντί μιας αθόρυβης απομάκρυνσης από τον πνευματικό στίβο και μιας καταβύθισης είτε στην πολιτική πράξη είτε στην πολιτική απραξία». Όπως ωστόσο επισημαίνει: «Ο Μανόλης Αναγνωστάκης είναι ανίκανος να αποφύγει τη λήψη θέσεως. Όπως είναι ανίκανος να ρητορεύει για το “αδιέξοδο της εποχής”»[2] — και έτσι, η επιλογή της σιωπής γίνεται  π ο ι η τ ι κ ή  π ρ ά ξ η (βλ. Σπύρος Τσακνιάς, «Μανόλης Αναγνωστάκης: Το περιθώριο ’68-’69», Καθημερινή, 31 Ιανουαρίου 1980· τώρα, Δακτυλικά αποτυπώματα, Καστανιώτης 1983). Το βιβλίο που ξεκινά με την αντιφατική δήλωση «Τώρα πια που δε γράφω» —στο εναρκτήριο κείμενο που ολοκληρώνεται με την εντός παρενθέσεως, à propos, ομολογία: (Σ’ όλη μας τη ζωή βουλιάξαμε πολλά καράβια μέσα μας, ίσως για να μη ναυαγήσουμε μια ώρα αρχύτερα εμείς οι ίδιοι»)— ολοκληρώνεται με το καταφανώς ειρωνικό σχόλιο ενός στίχου που δεσπόζει μόνος του σε μια ολόκληρη σελίδα: «Έκτοτε γράφτηκαν πολλά ποιήματα…» — με τα αποσιωπητικά σαν να δηλώνουν ότι, αντίθετα και με ό,τι ο γράφων ισχυρίζεται, η ποίηση δεν τελειώνει ποτέ. Και ενόσω ο ποιητής επιλέγει να σιωπήσει, τα ποιήματα γράφονται, έστω και παρά τη θέλησή του, έστω και ερήμην του.

Ούτως ή άλλως, ο ποιητής –πολλά χρόνια προτού στραφεί στην αποσιώπηση των δύο τελευταίων του βιβλίων− χαμηλότονα και εντός παρενθέσεως (και πάλι) έχει δηλώσει στο ποίημα «Εκεί…» από τη Συνέχεια του 1954: «(Γιατί η ποίηση δεν είναι ο τρόπος να μιλήσουμε, αλλά ο καλύτερος τοίχος να κρύψουμε το πρόσωπό μας)».[3]

Το ΥΓ., το «Περιθώριο στο “Περιθώριο”», όπως ένας στίχος του δηλώνει, εκφράζει για τη Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου (βλ. «Το ΥΓ. του Μανόλη Αναγνωστάκη. Η ποίηση έξω από τις σελίδες», Γράμματα και Τέχνες, τχ. 25, Ιανουάριος 1984) «την ποιητική βούληση του Μ.Α. να βγει από τη σελίδα […] για να ξεφύγει από τις περιορισμένες διαστάσεις της και, φυσικά, για να μιλήσει σ’ ένα χώρο νέο, ανοιχτό».

Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη

Το ολιγοσέλιδο αυτό βιβλίο (στο οποίο ο ποιητής αναρωτιέται: «Γιατί υποχρεωτικά να μιλήσω;» − λες και δηκτικά απαντά με το ρητορικό του αυτό ερώτημα στις επίμονες αιτιάσεις μέχρι σήμερα «μα γιατί σιωπούν οι διανοούμενοι;») δίνει επίσης ορισμένα κλειδιά της ποιητικής του Αναγνωστάκη που δηλώνει «Ψάχνοντας τις λέξεις άρχισε το ψέμα». Κι αν η τέχνη, η αναζήτηση της μορφής, υποχρεώνει τον δημιουργό να απομακρυνθεί από την «αλήθεια», ως «ζωή» ορίζονται οι αναμνήσεις «(Μου είπες: οι αναμνήσεις είναι η ζωή)». Μα ίσως ο ποιητής αντιμετωπίζεται ως: «Επισκευαστής αναμνήσεων»· κι έτσι, δυο λέξεις μόνες σε μία σελίδα λες και δίνουν με τρόπο περιεκτικό το πώς αντιλαμβάνεται μια εποχή τον ποιητή. Μα εκείνος «Έψαξε — τίποτα κάτω από τις λέξεις». Κι ωστόσο, «Μα πόσα άλλα κρυμμένα βαθιά…» ό,τι και να πει, ό,τι και να γράψει  — και με τον υπαινιγμό αυτό, με τον αναγνώστη να καλείται να συμπληρώσει το κρυφό νόημα των αποσιωπητικών, ο Μ. Α. θα κλείσει το κεφάλαιο ποίηση, οριστικά πια. Και δεν θα επιστρέψει παρά με την περσόνα του Μανούσου Φάσση, του σατιρικού ποιητή, οι κεφάτοι στίχοι του οποίου θα του επιτρέψουν να αξιοποιήσει την παιδιόθεν ευκολία του στη ρίμα και να μιλήσει, να αστειευτεί και να σαρκάσει τον εαυτό του, την Αριστερά, τα στερεότυπα και τις κοινοτοπίες.

* * *

Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ο ακτινολόγος που καταγόταν από το Ρέθυμνο, γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1925, και από το 1978 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, από τη νεαρή του ηλικία εντάχθηκε στην Αριστερά, πήρε μέρος στον Εμφύλιο, συνελήφθη και καταδικάστηκε σε θάνατο το 1949, ενώ την ίδια χρονιά τον διέγραψαν από το Κόμμα. Αντιτάχθηκε στη λογική της στρατευμένης λογοτεχνίας της Επιθεώρησης Τέχνης εκδίδοντας (1959-1961) το περιοδικό Κριτική, το οποίο συνέβαλε στη γνωριμία των ομοτέχνων του με τα σύγχρονα ευρωπαϊκά λογοτεχνικά ρεύματα. Το 1968, ύστερα από τη διάσπαση του ΚΚΕ, εντάχθηκε στις τάξεις του ΚΚΕ Εσωτερικού με το οποίο υπήρξε μετά τη μεταπολίτευση υποψήφιος βουλευτής και ευρωβουλευτής. Κι αν σιώπησε ποιητικά, η παρουσία του στα γράμματα, με τις δημοσιεύσεις του και τις παρεμβάσεις του σε εφημερίδες και περιοδικά, καθώς και στην πολιτική ζωή υπήρξε ηχηρή. Εκεί, όπου στηλίτευσε την «τόση κακότητα εν ονόματι του ανθρωπισμού» (ΥΓ.) και όπου μπορούσε να μην πιστεύει πια στα «ατσάκιστα ψυχικά ελάσματα» − κάτι που η ποίηση αισθανόταν πως δεν του το επέτρεπε.

Ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ποιητής-ορόσημο του μεταπολέμου, σε τηλεοπτική του συνέντευξη στον Πέτρο Κουναλάκη το 1993, αφότου ζήτησε από τον δημοσιογράφο να εγκαταλείψει τους χαρακτηρισμούς «μεγάλος ποιητής» κ.λπ., είπε: «Δεν θεωρώ τον εαυτό μου μορφωμένο ή καλλιεργημένο ή ειδικευμένο σε κάτι. […] Ενημερωμένος ήμουνα, ενημερωμένος ναι — αλλά διαβασμένος, συστηματικά διαβασμένος, δεν υπήρξα ποτέ» − και δείχνει την άβυσσο αισθητικής που τον χωρίζει από σημερινούς ομοτέχνους του, οι οποίοι ερίζουν για το ποιος είναι «πραγματικός διανοούμενος». Αλλά αυτό είναι μια άλλη ιστορία.

 

---

* * *

Μανόλης Αναγνωστάκης

[Εκεί…]

Εκεί θα τα βρεις.
Κάποιο κλειδί
Που θα πάρεις
Μονάχα εσύ που θα πάρεις
Και θα σπρώξεις την πόρτα
Θ’ ανοίξεις το δωμάτιο
Θ’ ανοίξεις τα παράθυρα στο φως
Ζαλισμένα τα ποντίκια θα κρυφτούν
Οι καθρέφτες θα λάμψουν
Οι γλόμποι θα ξυπνήσουν απ’ τον άνεμο
Εκεί θα τα βρεις
Κάπου — απ’ τις βαλίτσες και τα παλιοσίδερα
Απ’ τα κομμένα καρφιά, δόντια σκισμένα,
Καρφίτσες στα μαξιλάρια, τρύπιες κορνίζες,

Μισοκαμένα ξύλα, τιμόνια καραβιών.
Θα μείνεις λίγο μέσα στο φως
Ύστερα θα σφαλίσεις τα παράθυρα
Προσεχτικά τις κουρτίνες
Ξεθαρρεμένα τα ποντίκια θα σε γλείφουν
Θα σκοτεινιάσουν οι καθρέφτες
Θ’ ακινητήσουν οι γλόμποι
Κι εσύ θα πάρεις το κλειδί
Και με κινήσεις βέβαιες χωρίς τύψεις
Θ’ αφήσεις να κυλήσει στον υπόνομο
Βαθιά βαθιά μες στα πυκνά νερά.
Τότε θα ξέρεις.
(Γιατί η ποίηση δεν είναι ο τρόπος να μιλήσουμε, αλλά ο καλύτερος τοίχος να
κρύψουμε το πρόσωπό μας).

Ξεθαρρεμένα τα ποντίκια θα σε γλείφουν… (1984, αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη)

* * *

Μανόλης Αναγνωστάκης, ο ποιητής της συνέχειας

Εδώ άλλες επετειακές αναρτήσεις από το dim/art