Ιμπεριαλισμός, φασισμός, σταλινισμός

—του Διονύση Καψάλη—

Μετά την ευγενική παραχώρηση του υλικού από τις εκπομπές του Διονύση Καψάλη (Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2014), αναδημοσιεύουμε εδώ τα κείμενα της ενότητας «Κυριακή του ανθρώπου», συνοδευμένα από το αντίστοιχο ηχητικό αρχείο. Ευχαριστούμε τον Διονύση Καψάλη για την πρόθυμη συνεργασία με το dim/art. Καλή ανάγνωση και καλή ακρόαση!  

Σήμερα, το δεύτερο μέρος της τρίτης εκπομπής, Κυριακὴ 7 Δεκεμβρίου 2014.

* * *

Σὲ τὶ συνίσταται ἡ ἀξία τοῦ Ὄργουελ; – ἀναρωτηθήκαμε, πρὶν ἀκούσουμε ἕναν ἀγανακτισμένο Τζὼν Λένον νὰ ἐκλιπαρεῖ γιὰ λίγη ἀλήθεια. Μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Κρίστοφερ Χίτσενς, τὴν ἐντοπίσαμε στὴ θαρραλέα στάση τοῦ Ὄργουελ ἀπέναντι στὶς τρεῖς μεγάλες μάστιγες τοῦ ἀνθρώπινου πολιτισμοῦ κατὰ τὸν  περασμένο αἰώνα: τὸν ἰμπεριαλισμό, τὸν φασισμὸ καὶ τὸν σταλινισμό. Πῶς ὅμως τεκμαίρεται αὐτὴ ἡ στάση;

Ξεκινῶ μὲ τὸ πρῶτο, τὸν ἰμπεριαλισμό. Τὸν ὁρίζω, σχεδὸν ἀφελῶς, ὡς τὸ σύστημα ποὺ θεωρεῖ αὐτονόητο ὅτι μιὰ ἰσχυρὴ χώρα μπορεῖ νὰ κατακτήσει, νὰ ὑποδουλώσει καὶ νὰ ἐκμεταλλευτεῖ ἕναν ὁλόκληρο λαό σὲ κάποιο ἄλλο μέρος τῆς γῆς καὶ νὰ τὸν ὑποβιβάσει σὲ θέση ὑποδεέστερου εἶδους ἀνθρώπου, ἑνὸς εἴδους, δηλαδή, στὸ ὁποῖο δὲν  ἀναλογοῦν αὐτονοήτως τὰ δικαιώματα, οἱ ἐλευθερίες, οἱ ὑλικὲς καὶ ἠθικὲς ἀπολαβὲς καὶ οἱ βιοτικὲς ἀνέσεις ποὺ ἀπολαμβάνουν, στὶς δικές τους κοινωνίες, οἱ πολίτες τῆς ἰσχυρῆς χώρας. Τὸ σύστημα αὐτὸ ὁ Ὄργουελ τὸ γνώρισε ἀπὸ μέσα, «ἀπὸ τὴν καλή», ὅπως λέμε κατ᾽ εὐφημισμόν. Ὄχι μόνο γιατὶ γεννήθηκε στὴν Ἰνδία, ἀλλὰ καὶ γιατὶ μεγαλώνοντας χρειάστηκε νὰ μάθει ὅτι ὁ πατέρας του, ὑπάλληλος τῆς αὐτοκρατορικῆς διοίκησης, ἦταν ἀναμεμιγμένος στὴν ἐπίσημη διακίνηση ὀπίου μὲ τὸ ὁποῖο ἡ ἀγγλικὴ αὐτοκρατορία φρόντιζε νὰ ἀποκοιμίζει τὶς συνειδήσεις τῶν ἀσιατῶν ὑπηκόων της. Γιὰ τὸν Ὄργουελ, ἡ ἀποικιοκρατία ἀποτέλεσε ἕνα ἀνεξαγόραστο ὄνειδος γιὰ τὴν ἀνθρωπότητα.

Ἡ ἀποικιοκρατικὴ ἐμπειρία τοῦ Ὄργουελ στὴ Βιρμανία ἔχει ἀποτυπωθεῖ σὲ ἕνα μυθιστόρημα, Burmese Days, Μέρες τῆς Βιρμανίας, τοῦ 1934, καθὼς καὶ σὲ κάμποσα ἀφηγηματικὰ εἴτε στοχαστικὰ δοκίμια˙ κάνει ὅμως κάθε τόσο τὴν ἐμφάνισή της καὶ σὲ ἄλλες αὐτοβιογραφικὲς στιγμὲς στὰ κείμενά του. Τὸ ἀπόσπασμα ποὺ θὰ σᾶς διαβάσω τώρα εἶναι ἀπὸ ἕνα βιβλίο τοῦ Ὄργουελ ποὺ ἀξίζει νὰ μᾶς ἀπασχολήσει ἐκτενέστερα. Ἀφηγεῖται καὶ ἐξηγεῖ ἴσως τὴ μεταστροφὴ τοῦ Ἔρικ Ἄρθουρ Μπλαὶρ ἀπὸ τὴ θέση τοῦ ἀστυνομικοῦ στὴν Αὐτοκρατορικὴ Ἀστυνομία στὸν συγγραφέα Τζὼρτζ Ὄργουελ ποὺ μίσησε τὸν ἰμπεριαλισμό.

Ἤμουν στὴν ᾽Ινδικὴ Ἀστυνομία πέντε χρόνια, καὶ στὸ τέλος αὐτοῦ τοῦ διαστήματος μισοῦσα τὸν Ἰμπεριαλισμὸ ποὺ ὑπηρετοῦσα μὲ μιὰ δριμύτητα ποὺ μοῦ εἶναι ἴσως ἀδύνατο νὰ ἐξηγήσω. Στὸν ἐλεύθερο ἀέρα τῆς Ἀγγλίας κάτι τέτοιο δὲν τὸ πολυαντιλαμβάνεσαι. Γιὰ νὰ μισήσεις τὸν Ἰμπεριαλισμὸ πρέπει νὰ ἀποτελέσεις μέρος του. Εἰδωμένη ἐξωτερικὰ ἡ βρετανικὴ διακυβέρνηση τῆς Ἰνδίας μπορεῖ νὰ σοῦ φανεῖ –καὶ πραγματικὰ εἶναι– καλοπροαίρετη, ἀκόμη κι ἀναγκαία˙ καὶ ἀναμφίβολα τὸ ἴδιο θά ᾽ναι κι ἡ γαλλικὴ διακυβέρνηση τοῦ Μαρόκου καὶ ἡ δανικὴ τοῦ Βόρνεο, γιατὶ συνήθως οἱ ἄνθρωποι κυβερνοῦν καλύτερα τοὺς ξένους ἀπ᾽ ὅ,τι τοὺς ἑαυτούς τους. Ἀλλὰ δὲν εἶναι δυνατὸ ν᾽ ἀποτελεῖς μέρος αὐτοῦ τοῦ συστήματος, δίχως ν᾽ ἀναγνωρίζεις πὼς εἶναι μιὰ ἀδικαιολόγητη τυραννία [σ. 97].

Τὸ ἀπόσπασμα ποὺ σᾶς διάβασα εἶναι ἀπὸ τὸ βιβλίο τοῦ Ὄργουελ The Road to Wigan Pier, τοῦ 1937. Κυκλοφορεῖ στὴ γλώσσα μας ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Κάκτος μὲ τὸν τίτλο Ὁ δρόμος πρὸς τὴν ἀποβάθρα τοῦ Γουίγκαν, μεταφρασμένο ἀπὸ τὸν Ἀνδρέα Σοκοδῆμο. Ὅ,τι διάβασα καὶ θὰ σᾶς διαβάσω ἐδῶ προέρχεται ἀπὸ μιὰ παλαιότερη μετάφραση, καμωμένη ἀπὸ τὴν Τασούλα Καραϊσκάκη, ποὺ κυκλοφόρησε τὸ 1979 μὲ τὸν τίτλο Στὶς φάμπρικες τοῦ Γουήγκαν Πίερ.

Ξεχνᾶμε κάποτε ὅτι οἱ θλιβερὲς συνέπειες τοῦ ἀποικιοκρατικοῦ συστήματος εἶναι ἀκόμα ὁρατὲς παντοῦ, σὲ ὅλον τὸν κόσμο˙ ὅτι τὸ κακὸ μέσα στὴν ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι σὰν ἐκεῖνα τὰ δέντρα στὸν «Τελευταῖο σταθμὸ» τοῦ Σεφέρη,

ποὺ ρίχνουν τὰ κλωνάρια τους μὲς στὰ παρθένα δάση
κι αὐτὰ καρφώνουνται στὸ χῶμα καὶ ξαναφυτρώνουν·
ρίχνουν κλωνάρια καὶ ξαναφυτρώνουν δρασκελώντας
λεῦγες καὶ λεῦγες.

Ἕνα τραγούδι τῆς δικῆς μου τῆς γενιᾶς μᾶς θυμίζει ἕνα μέρος τοῦ κόσμου ποὺ μαστίζεται ἀκόμα ἀπὸ τὶς θλιβερὲς συνέπειες τῆς ἀποικιοκρατίας. Δὲν ἀφορᾶ τὴ Βιρμανία τοῦ Ὄργουελ (τὸ σημερινὸ Μιανμάρ), ἀλλὰ τὸ γειτονικό της Bangladesh. Τὸ ἔγραψε ὁ Τζὼρτζ Χάρισον, ὁ ὁποῖος ὀργάνωσε καὶ τὴν πρώτη μεγάλη φιλανθρωπικὴ συναυλία στὸν κόσμο, τὸ 1971, γιὰ τὸ νεογέννητο κράτος τοῦ Μπανγκλαντές, τὸ ὁποῖο πάλευε τότε μέσα ἀπὸ τὸ θολὸ τοπίο ποὺ ἄφησε πίσω της ἡ ἀποικιοκρατία νὰ ἀνασύρει ἕναν κυρίαρχο λαὸ καὶ νὰ συστήσει τὴν ἀνεξαρτησία του.

Σήμερα, δεκαετίες μετὰ ἀπὸ τόσες κατακτημένες ἀνεξαρτησίες, τὰ κλωνάρια τῆς παλαιᾶς ἀποικιοκρατίας φυτρώνουν καὶ ξαναφυτρώνουν παντοῦ, δηλητηριώδη, καὶ ἐμεῖς ἐδῶ, στὴν Εὐρώπη (γιατὶ κι ἐμεῖς Εὐρώπη εἴμαστε ἀκόμα), εὔκολα, πολὺ εὔκολα ξεχνᾶμε ὅτι τὸ μπαμπακερὸ φανελάκι μας εἶναι φτηνὸ καὶ ὁ ὑπολογιστής μας προσιτὸς γιατὶ τὰ κατασκεύασαν χέρια ἀνυπεράσπιστων, κάποτε καὶ ἀνηλίκων, συνανθρώπων ποὺ μόχθησαν ὑπὸ συνθῆκες συχνὰ ἀπάνθρωπες καὶ μὲ μισθοὺς ποὺ δὲν θὰ ἔφταναν οὔτε γιὰ τὸ δικό μας τὸ σουβλάκι.

Στον ισπανικό Εμφύλιο: ο Όργουελ είναι ο ψηλός με το μουστάκι

Γιὰ τὴ στάση τοῦ Ὄργουελ ἀπέναντι στὸ δεύτερο μεῖζον κακό, τὸν φασισμὸ καὶ τὸν ναζισμό, δὲν νομίζω ὅτι χρειαζόμαστε περισσότερα καὶ αὐθεντικότερα πειστήρια ἀπὸ τὸ νὰ ἀναθυμηθοῦμε τὰ περιστατικὰ τῆς ἐθελοντικῆς στράτευσής του στὸν Ἰσπανικὸ Ἐμφύλιο Πόλεμο στὸ πλευρὸ τῶν Δημοκρατικῶν, ποὺ λίγο ἔλειψε νὰ τοῦ κοστίσει τὴ ζωή του. Τὸ ἀπομνημόνευμα αὐτῆς τῆς ἐμπλοκῆς, τὸ συγκλονιστικὸ Φόρος τιμῆς στὴν Καταλωνία (Homage to Catalonia, 1938), παραμένει ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερο βιβλία ποὺ γέννησε ὁ ἄγριος καὶ πολυκτόνος ἐκεῖνος πόλεμος, ἀναντικατάστατο ἀνάγνωσμα ὣς σήμερα προκειμένου νὰ μετρήσουμε, ὅπως ἔλεγα τὴν προηγούμενη ἑβδομάδα, τὴν ἐνηλικίωση τῆς πολιτικῆς μας σκέψης. Στὴν Ἰσπανία ὁ Ὄργουελ ἦρθε σὲ ἐπαφὴ καὶ ἔζησε ἀπὸ μέσα μιὰ ἀπὸ τὶς συγκλονιστικότερες στιγμὲς ἀλληλεγγύης στὴν ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου. Συγχρόνως ὅμως εἶχε καὶ τὸ τραγικὸ προνόμιο νὰ γνωρίσει ἀπὸ πρῶτο χέρι τὴν ὀλέθρια δράση τοῦ διεθνοῦς σταλινισμοῦ, ποὺ δὲν δίστασε νὰ καταδικάσει σὰν προδότη καὶ πράκτορα τοῦ ἰμπεριαλισμοῦ ὁποιονδήποτε δὲν συμφωνοῦσε μαζί του, τροτσκιστὲς καὶ ἀναρχικοὺς κυρίως τῆς Καταλωνίας, ἀκόμα καὶ ἀνθρώπους ποὺ τὴν ἴδια ὥρα ποὺ τοὺς καταδίωκε ὡς προγραμμένους ἡ σταλινικὴ πολιτοφυλακή, ἐκεῖνοι πολεμοῦσαν, μὲ τὸ τουφέκι στὸ χέρι, τὴ φασιστικὴ ἐπιδρομή.

Χειρόγραφες σημειώσεις του Όργουελ για το 1984

Ἡ ἐμπειρία αὐτὴ θὰ καθορίσει σὲ μεγάλο βαθμὸ καὶ τὴ μετέπειτα στάση τοῦ Ὄργουελ ἀπέναντι στὸν σταλινικὸ καὶ σοβιετικὸ ὁλοκληρωτισμό, ὅπως ἀποτυπώνεται στὶς δύο πολιτικὲς ἀλληγορίες του, τὴ Φάρμα τῶν ζώων καὶ τὸ Χίλια ἐννιακόσια ὀγδόντα τέσσερα. ᾽Οφείλουμε ὡστόσο νὰ παρατηρήσουμε ὅτι ὁ Ὄργουελ θὰ ἐπανέλθει στὸ θέμα τοῦ Ἰσπανικοῦ Ἐμφυλίου σὲ μεταγενέστερα κείμενά του καὶ θὰ ἐπιφέρει ἀλλαγὲς καὶ διορθώσεις στὴν πρώτη ἔκδοση τοῦ Φόρου τιμῆς στὴν Καταλωνία, ὑπαγορευμένες κυρίως ἀπὸ τὴν ἀγωνία του μήπως δώσει τὴν ἐσφαλμένη ἐντύπωση στοὺς οἱ ἀναγνῶστες του ὅτι γιὰ τὴν ἥττα τῶν δημοκρατικῶν εὐθύνονται οἱ ἀθλιότητες τοῦ σταλινισμοῦ.

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από την κατηγορία Κυριακή του ανθρώπου