—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα ρήματα—
Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από το Υπουργείο Πολιτισμού: το φάντασμα της Μελίνας. Η πρόσφατη απόφαση του νέου υπουργού να ξεκινήσει «εκστρατεία για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα» αποτελεί αναμφισβήτητα μια σαφή ένδειξη πως το χαρτοφυλάκιο του κ. Πάνου Παναγιωτόπουλου παραμένει κενό περιεχομένου. Δεν θα σταθώ εδώ στην ουσία της πρότασης. Αν ο κ. υπουργός είχε κάνει τον κόπο να ρωτήσει τους αρμόδιους επιστήμονες για τις τάσεις της σύγχρονης μουσειολογίας και της πολιτισμικής διαχείρισης, ενδεχομένως θα μάθαινε πως στον καιρό των «διεθνοποιημένων μουσείων», η έννοια της «επιστροφής» είναι μια ξεπερασμένη ιδέα που παραπέμπει σε μια επαρχιώτικη πολιτιστική πολιτική. Στη δεκαετία του ’80, η Μελίνα μπορούσε να τζογάρει στην «επιστροφή» των μαρμάρων με άλλους όρους – κυρίως με αυτούς που ταίριαζαν στον προσωπικό της «αντιστασιακό» μύθο αλλά και στον πασοκικό εθνολαϊκισμό που ήθελε την «Ελλάδα να ανήκει στους Έλληνες»∙ άρα και τα μάρμαρα να ανήκουν στον Παρθενώνα. Στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα, η επαναφορά του ζητήματος για τα «Ελγίνεια» ακούγεται πλέον μόνο ως φάρσα.
Το θέμα έχει κλείσει οριστικά. Όχι γιατί φταίνε οι «κακοί ξένοι» (βλ. πρόσφατες δηλώσεις του Κάμερον) αλλά κυρίως επειδή το Υπουργείο Πολιτισμού προέκρινε πάντα το λανθασμένο ερώτημα («πώς θα πάρουμε τα μάρμαρα;») έναντι του σωστού («γιατί να πάρουμε τα μάρμαρα;»)[1]. Αλλά αυτό το τελευταίο ήταν κάπως ζόρικο ερώτημα. Και κυρίως δεν μπορούσε να απαντηθεί από μια κοινωνία που ελάχιστες φορές συζήτησε σοβαρά, ή έστω λιγότερο ιδεολογηματικά, γύρω από την «πολιτιστική κληρονομιά» της. Αν κάτι μας ενδιαφέρει επομένως σε αυτή τη συγκυρία δεν είναι τα θετικά και τα αρνητικά της πρότασης αλλά η χρήση της αρχαιότητας ως σταθερής «Μεγάλης Ιδέας» στη χάραξη της σύγχρονης πολιτιστικής πολιτικής.
Φοβάμαι ότι και ο κ. Παναγιωτόπουλος προσέρχεται στο νέο (αυτονομημένο πλέον) υπουργείο με όλα τα κλισέ και τα στερεότυπα των αρχαιόπληκτων προκάτοχών του. Για αυτόν, όπως και για πολλούς άλλους πριν από αυτόν, «πολιτισμός» είναι ο Παρθενώνας, οι Δελφοί, η Επίδαυρος, οι Μυκήνες, η Κνωσός, το «Μουσείο της Ακρόπολης» και γενικότερα οτιδήποτε θυμίζει το «αρχαίο πνεύμα». Ούτε κι αυτό πρέπει να μας εντυπωσιάζει. Σε ένα κατά βάση «ρομαντικό έθνος» όπως η Ελλάδα, η συγκρότηση του νέου ελληνισμού, η σύνθεση, δηλαδή, της νεοελληνικής ιδεολογίας και κουλτούρας, έγινε κάτω από τη «βαριά σκιά» των αρχαίων. Ο κ. υπουργός απλώς είναι ο πιο πρόσφατος κρίκος σε ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα, που μάλλον αγνοεί το ιστορικό του βάθος. Και, σε τελευταία ανάλυση, καλά κάνει. Οι υπουργοί δεν είναι για να κάνουν ιστορία ιδεών. Ωστόσο, καλό είναι να μην καταφεύγουν στα στερεότυπα για να κάνουν πολιτική. Κι εδώ βρισκόμαστε και πάλι στην επικράτεια των στερεοτύπων.
Τι σημαίνει άραγε σήμερα η εκστρατεία για «επιστροφή των μαρμάρων;» Πρακτικά η Ελλάδα θα εγκλωβιστεί ξανά σε μια εθνικιστική αναδίπλωση που, με όχημα μάλλον το καινούργιο Μουσείο της Ακρόπολης, θα μετράει «ορκισμένους εχθρούς» και επιλεκτικούς φίλους. Εντωμεταξύ θα απουσιάζει οποιοσδήποτε διάλογος για το σύγχρονο πολιτισμό και τη ζωντανή δυναμική μιας κοινωνίας που εξακολουθεί μέσα στην κρίση να παράγει αξιόλογα πολιτισμικά προϊόντα. Κυρίως όμως αυτή η κοινωνία, με ευθύνη του υπουργείου, θα συνεχίσει να μη συζητάει για τα υπαρκτά προβλήματά της, οχυρωμένη πίσω από τη «Μεγάλη Ιδέα» των μαρμάρων του Παρθενώνα. Την ώρα που εκκρεμεί η θεσμική ανασυγκρότηση της Εθνικής Βιβλιοθήκης, την ώρα που κλείνει το ΕΚΕΒΙ κι ένα σωρό άλλοι εποπτευόμενοι φορείς χωρίς σχέδιο, την ώρα που προετοιμαζόμαστε για μια ευρωπαϊκή προεδρία χωρίς πρόγραμμα, ο υπουργός διαλέγει να επαναφέρει ως πολιτισμική δεσπόζουσα τη γκροτέσκο απομίμηση της Μελίνας, επιβεβαιώνοντας έτσι το κενό των πολιτειακών εγγυήσεων και στρατηγικών σχεδιασμών για τον σύγχρονο πολιτισμό.
Αν αυτό είναι το πρώτο δείγμα της πολιτικής του υπουργείου, τότε τη συνέχεια τη φανταζόμαστε όλοι. Σαν τον βοσκό της γνωστής παλιάς ελληνικής ταινίας που έτρεχε πίσω από την Άναμπελ φωνάζοντας «στάσου, μύγδαλα…!» μια ολόκληρη χώρα θα τρέχει σύντομα στα διεθνή fora φωνάζοντας στους φιλέλληνες (και μη) εταίρους μας : «στάσου, μάρμαρα…!» Απλώς υπενθυμίζω πως στο τέλος της ταινίας η Anne Lonnberg φεύγει με το αεροπλάνο και ο Γιάννης Βόγλης μένει μόνος ανεμίζοντας το ταγάρι του.
* * *
dimart 