Μια γέφυρα για τον Καβάφη

Ο Daniel Mendelsohn, μεταφραστής του Καβάφη, απαγγέλλει το «Απ’ τες εννιά» στα ελληνικά

—της Μαργαρίτας Ζαχαριάδου—

Τον Γενάρη του 2014, η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών φιλοξένησε τον Daniel Mendelsohn, σε μια εκδήλωση αφιερωμένη στον Καβάφη και την πρόσφατη μετάφραση των απάντων του από τον εξαιρετικό Αμερικανό κλασικό φιλόλογο, συγγραφέα και κριτικό. Δεν ξέρω με ποια σειρά θα προτιμούσε ο ίδιος τις ιδιότητες αυτές. O Mendelsohn είναι από τις σπάνιες περιπτώσεις διανοούμενων με «χαρούμενο πνεύμα», που αποστρέφεται την κοινοτοπία χωρίς να ποτέ ασεβεί απέναντι στο υλικό που διαχειρίζεται. Επίσης, είναι γοητευτικότατος ομιλητής.

Η συζήτηση με τον Δημήτρη Παπανικολάου σχετικά με τη μετάφραση του Καβάφη κύλησε με χάρη. Ο Mendelsohn υπερασπίστηκε την ιδέα του «Όλου Καβάφη» ως ποιητή της απώλειας και των ηττημένων. Η ενασχόλησή του με τη μετάφραση του έργου του ποιητή, επί δώδεκα ολόκληρα χρόνια, δεν μπορούσε παρά να εκπορεύεται από μια πυκνή και βαθιά αγάπη για τον Αλεξανδρινό, για το ποιητικό του σύμπαν, το ήθος του, τη γλώσσα του. «Προσωπικά, θα ήμουν περήφανος αν ο Καβάφης ήταν ο εθνικός μου ποιητής», είπε κάποια στιγμή συνοψίζοντας καίρια όλα τα παραπάνω.

Στο τέλος της συζήτησης, ο Δημήτρης Παπανικολάου ζήτησε από τον Mendelsohn μια ανάγνωση – να μας διαβάσει ένα από τα αγαπημένα του ποιήματα στα ελληνικά. Η απάντηση ήταν καλύτερη από ό,τι περιμέναμε: δήλωσε ότι το αγαπημένο του ποίημα είναι το «Απ’ τες εννιά», και αγνοώντας το ανοιχτό βιβλίο που του προσφέρθηκε, άρχισε να απαγγέλλει από μνήμης.

Γράφοντας μόλις τώρα τη φράση «από μνήμης», σκέφτομαι πόσο πιο ταιριαστή είναι, στην προκειμένη περίπτωση, η αντίστοιχη αγγλική φράση: «By heart», «Από καρδιάς». Η απαγγελία του Mendelsohn ήταν αυτό ακριβώς. (Αυτό ακριβώς οφείλει να είναι και η μετάφραση γενικά, λέω τώρα στον εαυτό μου.) Το κοινό, μαγνητισμένο, με απόλυτη προσήλωση, άκουγε τον καβαφικό λόγο να γεμίζει την αίθουσα. Και ίσως ήταν εκείνος ο συνδυασμός της «φυλαχθείσας ηδονικής συγκίνησης» χωρίς ίχνος μελοδραματισμού, σε συνδυασμό με την ξενική εκφορά των φράσεων που έκανε εμένα και πολλούς άλλους από το κοινό να νιώθουμε, εντελώς απροσδόκητα, τα μάτια μας υγρά. Ακούγαμε και βλέπαμε μπροστά μας έναν άνθρωπο που δεν γεννήθηκε με τη γλώσσα μας αλλά έσκυψε επάνω της και γνωρίστηκε καλά μαζί της, ώστε να καταλάβει τα πάντα από τον κόσμο ενός μεγάλου ποιητή και να τον μεταφέρει, να τον συστήσει στη δική του γλώσσα· και τώρα, ολοκλήρωνε αυτή τη μαγική γέφυρα επιστρέφοντας στα ελληνικά, με γνώση και αγάπη, «από καρδιάς», για να τον ξανασυστήσει και σε μας, τον «δεδομένο» μας Καβάφη, στην πιο συγκλονιστική απαγγελία Καβάφη που έχω ακούσει στη ζωή μου.

Όταν κόπασαν τα χειροκροτήματα, μετά από αρκετά λεπτά, γύρισα πίσω μου και κοίταξα τη Λαμπρινή Κουζέλη, τη δημοσιογράφο, που ήταν επίσης εκεί. Με κοίταξε κι εκείνη. Χαμογελάσαμε και κουνήσαμε το κεφάλι, και οι δυο με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Ξέραμε ότι είχαμε μόλις γίνει μάρτυρες μιας συμπυκνωμένης πνευματικής και συναισθηματικής διαδρομής, που, κατά τρόπο παράδοξο και υπέροχο, ήταν το ένα και το αυτό.

* * *