«Ξέρει κανείς ένα καλό τέλος να μου γράψει;»

—της Ελένης Κεχαγιόγλου—

Σαν σήμερα πριν από τρία χρόνια, πέθανε στα 87 του χρόνια ο γερμανοπολωνός πεζογράφος, ποιητής, δοκιμιογράφος, δραματουργός, γλύπτης, ζωγράφος και γραφίστας Γκύντερ Γκρας.

Ανιστόρησε συ. Όχι, ανιστορήσετε σεις! Ή ν’ ανιστορήσεις του λόγου σου. Μήπως πρέπει να κάνει την αρχή ο ηθοποιός; Μήπως τα σκιάχτρα όλα ανάκατα; Ή να περιμένουμε ώσπου οι οχτώ πλανήτες να μαζευτούν στο ζώδιο του Υδροχόου; Παρακαλώ, αρχίστε, σεις! Στο κάτω κάτω, ο δικός σας σκύλος τότε… Όμως πριν από το σκύλο μου, ο δικός σας σκύλος, κι ο σκύλος απ’ το σκύλο… Κάποιος πρέπει ν’ αρχίσει: Εσύ ή Αυτός ή Εσείς ή Εγώ…

Έτσι ξεκινά το τρίτο μυθιστόρημα, Σκυλίσια χρόνια (1963), του Γκύντερ Γκρας —συγγραφέα που κέρδισε τον σεβασμό της κριτικής και την αγάπη των αναγνωστών—, με το οποίο ολοκληρώνεται η «Τριλογία Ντάντσιχ». Δύο χρόνια νωρίτερα είχε δημοσιεύσει τη νουβέλα Γάτα και ποντίκι, ενώ τέσσερα χρόνια νωρίτερα είχε πρωτοεμφανιστεί στη λογοτεχνία με το εν πολλοίς αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα Τενεκεδένιο ταμπούρλο, το οποίο και θα του χάριζε σαράντα χρόνια αργότερα (το 1999) το Νόμπελ Λογοτεχνίας: ο ήρωάς του ο Όσκαρ που καταλήγει στο ψυχιατρείο και επιχειρεί να ανασυνθέσει την ταραχώδη ζωή του με τη βοήθεια του ταμπούρλου του από τα παιδικά του χρόνια (δώρο για τα τρίτα του γενέθλια, οπότε και αποφάσισε να πάψει να μεγαλώνει) γίνεται ο καθρέφτης της εποχής από την άνοδο του ναζισμού και τις θηριωδίες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια. Το έργο αυτό, το πρώτο της «Τριλογίας Ντάντσιχ» (της πόλης όπου γεννήθηκε ο Γκρας, το σημερινό Γκντανσκ της Πολωνίας), μισήθηκε (για ευνόητους λόγους) στη Γερμανία, λατρεύτηκε ανά τον κόσμο και θεωρήθηκε βλάσφημο από την Καθολική Εκκλησία.

Γκύντερ Γκρας, σχέδια και χαρακτικά

Διόλου τυχαία, για να ξεφύγει από την ασφυκτική καθολική μικροαστική οικογένειά του, όπως εξομολογήθηκε ο ίδιος το 2006 προξενώντας διεθνώς σοκ στους ανθρώπους των γραμμάτων, στα 17 του χρόνια, τον Νοέμβριο του 1944, αυτός, ο γιος του γερμανού πατέρα και της πολωνίδας μάνα που είχαν παντοπωλείο, κατατάχθηκε στα διαβόητα Waffen SS. Τον Μάρτιο του 1945, υπηρετώντας στη 10η Μεραρχία των Panzer SS, τραυματίστηκε και αιχμαλωτίστηκε από τους Αμερικανούς.

Μετά τον πόλεμο, και αφού έκανε διάφορες δουλειές, από ανθρακωρύχος ως λιθοξόος, φοίτησε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Ντύσελντορφ και στο Πανεπιστήμιο Καλών Τεχνών του Βερολίνου, όπου σπούδασε γλυπτική και γραφιστική (τα εξώφυλλα των βιβλίων του τα σχεδίαζε αργότερα ο ίδιος). Στη Γερμανία, συμμετείχε ενεργά στην Ομάδα 47, που συστήθηκε το Σεπτέμβριο του 1947 και τα μέλη της συναντιούνταν τακτικά έως το 1967, μαζί με γερμανούς διανοούμενους, όπως ο Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ, ο Χάινριχ Μπελ, ο Μάρτιν Βάλζερ, ο Ζίγκφριντ Λεντς και η Ίνγκεμπορ Μπάχμαν, τους οποίους απασχολούσε το πρόβλημα της συλλογικής συνείδησης στη μεταναζιστική Γερμανία. Ως κοινή τους αποστολή είχαν προσδιορίσει τη χρήση μιας γλώσσας που έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το πομπώδες ύφος που κυριάρχησε στην πεζογραφία την εποχή της ναζιστικής προπαγάνδας. Από το 1959, και αφού το 1958 κέρδισε το βραβείο της Ομάδας 47 για τις αναγνώσεις του έργου που έγραφε τα τρία προηγούμενα χρόνια στο Παρίσι, ο Γκρας στράφηκε κι ο ίδιος στη συγγραφή σοκάροντας άμα τη εμφανίσει του κοινό και κριτική στη χώρα του, καθώς, μέσω της μοντερνιστικής γραφής του που ανήγαγε σε ποίηση τους κοινούς τόπους, αναμετρήθηκε με την Ιστορία κάτω από την μπότα της οποίας συνετρίβη στη νεανική του ηλικία. Έκτοτε, έγινε η φωνή που δεν επέτρεπε στη Γερμανία να εφησυχάσει θεωρώντας τα ναζιστικά εγκλήματα περασμένα-ξεχασμένα.

Γκύντερ Γκρας, γλυπτά

Ξέρει κανείς ένα καλό τέλος να μου γράψει; Διότι αυτό που ξεκίνησε με μια γάτα κι ένα ποντίκι με βασανίζει ως σήμερα με τη μορφή κορμοράνου μέσα σε λίμνη με καλαμιές. Κι ας αποφεύγω τη φύση υπάρχουν πάντα ντοκιμαντέρ που δείχνουν αυτά τα ξεχωριστά θαλασσοπούλια. Είναι κι οι εικόνες στα επίκαιρα, με ανελκύσεις βυθισμένων φορτηγίδων στο Ρήνο, υποβρύχια έργα στο λιμάνι του Αμβούργου, που τα τραβάνε ειδικά για να τα δείχνουν στις ειδήσεις: εκτίναξη καταφυγίων κοντά στο ναυπηγείο Χόρβατ, εκκαθάριση βομβών υψηλής εκρηκτικότητας και τα λοιπά. Άντρες με γυαλιστερά, χιλιοχτυπημένα κράνη, κατεβαίνουν, ανεβαίνουν, χέρια απλώνονται προς το μέρος τους, ξεβιδώνουν τα κράνη, τα βάζουν. Ανάβουν τσιγάρο – όλοι εκτός από τον Μεγάλο Μάλκε. Δεν τον έδειξε ποτέ η τρεμάμενη εικόνα της οθόνης…

Έχω ταΐσει όλα τα τσίρκα που έρχονται στην πόλη. Πήγα και τους βρήκα, μίλησα με όλους, με κάθε κλόουν προσωπικά, πίσω απ’ το τροχόσπιτο. Όμως αυτοί οι κύριοι συχνά δε έχουν χιούμορ – συνάδελφο Μάλκε δεν ξέρουν κανέναν.

Γάτα και ποντίκι, μτφ. από τα γερμανικά: Έμη Βαϊκούση, Καστανιώτης 2012.

* * *

Ο Γκύντερ Γκρας, επί χρόνια υποστηρικτής των Σοσιαλδημοκρατών —μάλιστα είχε την εποπτεία όλων των ομιλιών του Βίλυ Μπραντ για δέκα χρόνια—, το καλοκαίρι του 1991, έναν χρόνο μετά τη δημόσια διαφωνία του με την πορεία που ακολουθούσε η ενωμένη πλέον Γερμανία, έδωσε μια διαφωτιστική συνέντευξη στο Paris Review, στο πλαίσιο της περίφημης σειράς συνεντεύξεων του περιοδικού, υπό τον τίτλο «Η τέχνη της μυθοπλασίας» (The Art of Fiction). Από εκείνη τη συνέντευξη ανθολογούμε ορισμένα αποσπάσματα.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Πώς γίνατε συγγραφέας;

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ
Μάλλον είχε να κάνει με την κοινωνική κατάσταση στην οποία μεγάλωσα. Η οικογένειά μου ήταν μικροαστική, ζούσαμε σε ένα μικρό διαμέρισμα δύο δωματίων. Η αδελφή μου και εγώ δεν είχαμε δικό μας δωμάτιο, ούτε καν ένα χώρο για μας. Στο καθιστικό, πάνω από τα δύο παράθυρα, υπήρχε μια μικρή γωνία όπου φυλούσα τα βιβλία μου, τις νερομπογιές μου και τέτοια πράγματα. Συνήθως τα πράγματα που χρειαζόμουν τα είχα μόνο στη φαντασία μου. Έμαθα πολύ νωρίς να διαβάζω μες στο θόρυβο. Και έτσι άρχισα να γράφω και να ζωγραφίζω σε πολύ νεαρή ηλικία. Μια άλλη συνέπεια είναι ότι τώρα συλλέγω δωμάτια. Έχω γραφείο σε τέσσερα διαφορετικά μέρη. Φοβάμαι μην τυχόν και επιστρέψω στην κατάσταση της παιδικής μου ηλικίας, να έχω μόνο μια γωνιά σε ένα μικρό δωμάτιο.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Και γιατί εκείνη η κατάσταση σας έκανε να στραφείτε στην ανάγνωση και στο γράψιμο κι όχι, για παράδειγμα, στον αθλητισμό;

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ
Ως παιδί ήμουν μεγάλος ψεύτης. Ευτυχώς της μητέρας μου της άρεσαν τα ψέματά μου. Της έχω υποσχεθεί απίστευτα πράγματα. Όταν ήμουν δέκα χρονών, με αποκάλεσε Πέερ Γκυντ. Πέερ Γκυντ, είπε, εσείς εδώ μου λέτε θαυμάσιες ιστορίες για τα ταξίδια που θα κάνουμε στη Νάπολη και τα λοιπά… Άρχισα να καταγράφω τα ψέματά μου πολύ νωρίς. Και το ίδιο κάνω μέχρι σήμερα! Ξεκίνησα ένα μυθιστόρημα όταν ήμουν δώδεκα. […] Αλλά έκανα ένα λάθος: όλοι οι χαρακτήρες που είχα εισαγάγει ήταν νεκροί στο τέλος του πρώτου κεφαλαίου. Δεν γινόταν να συνεχίσω! Αυτό ήταν το πρώτο μάθημα που πήρα για το γράψιμο: να είστε προσεκτικοί με τους χαρακτήρες σας.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Ποια ψέματα σας έχουν δώσει τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση;

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ
Τα ψέματα που δεν πληγώνουν, τα οποία είναι διαφορετικά από τα ζωτικά ψεύδη ή από τα βλαβερά ψεύδη, με τα οποία δεν έχω σχέση. Αλλά η αλήθεια είναι συνήθως βαρετή, και μπορείς να τη βελτιώσεις με τα ψέματα. Δεν είναι κακό αυτό. Ξέρω καλά ότι όλα τα φοβερά ψέματά μου στην πραγματικότητα δεν επηρεάζουν τον κόσμο. Εάν, αρκετά χρόνια πριν, είχα γράψει κάτι που θα προέβλεπε τις πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις στη Γερμανία, θα είχαν όλοι πει: Μα τι ψεύτης!

[…]

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Ποιο είναι το καθημερινό πρόγραμμά σας όταν εργάζεστε;

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ
Στην πρώτη γραφή, γράφω πέντε με επτά σελίδες τη μέρα. Στην τρίτη γραφή, μόλις τρεις σελίδες τη μέρα. Είναι κάτι εξαιρετικά χρονοβόρο.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Το πρωί, το απόγευμα ή το βράδυ;

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ
Ποτέ, ποτέ το βράδυ. Δεν πιστεύω στο νυχτερινό γράψιμο επειδή προκύπτει πάρα πολύ εύκολα. Όταν ωστόσο το διαβάζω το πρωί δεν είναι καλό. Χρειάζομαι το φως της ημέρας για να αρχίσω. Μεταξύ εννέα και δέκα η ώρα, τρώω ένα καλό πρωινό διαβάζοντας και ακούγοντας μουσική. Μετά αρχίζω να εργάζομαι, κάνω διάλειμα για καφέ το απόγευμα, συνεχίζω και σταματώ στις επτά το βράδυ.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Πώς καταλαβαίνετε ότι το βιβλίο σας έφτασε στο τέλος του;

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ
Όταν γράφω ένα πολυσέλιδο βιβλίο, η διαδικασία συγγραφής του διαρκεί αρκετό καιρό. Χρειάζομαι από τέσσερα έως πέντε χρόνια, για όλες τις γραφές. Το βιβλίο έχει φτάσει στο τέλος του όταν εγώ έχω πια εξαντληθεί.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Πώς καταφέρνετε να συνδυάσετε τη πολιτική δράση με το καλλιτεχνικό και το συγγραφικό σας έργο;

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ
Οι συγγραφείς δεν ζουν μόνο μια ζωή εσωτερική και πνευματική, αλλά εμπλέκονται και με την καθημερινότητα. Για μένα, το γράψιμο, τα εικαστικά και η πολιτική δράση είναι τρία διαφορετικά πεδία αναζήτησης· το καθένα έχει τη δυναμική του. Συμβαίνει να είμαι προσαρμοσμένος μα και δεσμευμένος με την κοινωνία στην οποία ζω. Και τα γραπτά μου και το εικαστικά μου έργα συνδέονται αναπόφευκτα με την πολιτική, είτε το θέλω είτε όχι. Δεν αποφάσισα συνειδητά να εμπλέξω την πολιτική σε κάτι που γράφω. Αυτό που ουσιαστικά συνέβη είναι ότι την τρίτη ή την τέταρτη φορά που επιχείρησα να διεισδύσω σε κάποιο θέμα, ανακάλυψα πράγματα που έχουν παραμεληθεί από την Ιστορία. Ενώ δεν θα έγραφα ποτέ κάτι που θα αναφερόταν απλώς και μόνο σε κάποια πολιτική πραγματικότητα, δεν βλέπω το λόγο να παραλείψω καθετί πολιτικό, δεδομένου ότι η πολιτική έχει εξαιρετικά μεγάλη, καθοριστική δύναμη στη ζωή μας. Επηρεάζει κάθε πτυχή της ζωής μας με κάποιο τρόπο.

ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ
Ενσωματώνετε τόσα πολλά διαφορετικά είδη στα έργα σας, ιστορία, συνταγές, λυρική γραφή…

ΓΚΥΝΤΕΡ ΓΚΡΑΣ

…και σχέδια, ποιήματα, διαλόγους, ομιλίες, επιστολές! Βλέπετε, το βρίσκω απαραίτητο να χρησιμοποιήσω κάθε διαθέσιμη πτυχή της γλώσσας και όλες τις μορφές της γλωσσικής επικοινωνίας.

* * *

* * *

 * * *