Ο ισπανικός εμφύλιος

—του Διονύση Καψάλη—

Μετά την ευγενική παραχώρηση του υλικού από τις εκπομπές του Διονύση Καψάλη (Τρίτο Πρόγραμμα της Ελληνικής Ραδιοφωνίας, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2014), αναδημοσιεύουμε εδώ τα κείμενα της ενότητας «Κυριακή του ανθρώπου», συνοδευμένα από το αντίστοιχο ηχητικό αρχείο. Ευχαριστούμε τον Διονύση Καψάλη για την πρόθυμη συνεργασία με το dim/art. Καλή ανάγνωση και καλή ακρόαση!

Σήμερα, το τρίτο μέρος της τρίτης εκπομπής, Κυριακὴ 7 Δεκεμβρίου 2014.

* * *

Γιὰ «χαρακώματα γεμάτα ποιητές», trenches full of poets, τραγουδοῦσαν καὶ οἱ Κλὰς στὸ Spanish bombs, «Ἰσπανικὲς βόμβες», ἕνα ἀπὸ τὰ τραγούδια τοῦ δίσκου τους London Calling τοῦ 1979 – ἕνα τραγούδι, εἶμαι σίγουρος, ποὺ φέρει μέσα του τὸ ἀποτύπωμα τοῦ ῎Οργουελ.

Ὁ Ἰσπανικὸς ἐμφύλιος πόλεμος εἶναι ἕνα κεφάλαιο τῆς εὐρωπαϊκῆς ἱστορίας στὸ ὁποῖο θὰ ἐπιστρέφουμε, ξανὰ καὶ ξανά. Θὰ ἐπιστρέφουμε φέρνοντας μαζί μας νέες ἀπορίες, νέα ἐρωτήματα, ὅσα θὰ γεννάει ὁ δικός μας κόσμος καὶ ἡ δική μας ἐποχή. Νομίζω ὅτι ὁ θαυμασμός μας γιὰ τοὺς Ἰσπανοὺς ποὺ ὑπερασπίστηκαν μέχρι θανάτου τὴ δημοκρατία τους καὶ γιὰ τοὺς ἀνθρώπους ποὺ συνέρρευσαν ἀπὸ ὅλα τὰ μέρη τοῦ κόσμου καὶ συγκρότησαν τὶς διεθνεῖς ταξιαρχίες – ὁ θαυμασμός μας γιὰ αὐτὴ τὴ μοναδική, ὅπως εἶπα, ἐποχὴ συλλογικῆς δράσης καὶ ἀλληλεγγύης θὰ παραμείνει ἀμείωτος, ὅσες σκιὲς ἢ σκοτεινὲς πτυχὲς κι ἂν φέρει στὸ φῶς ἡ ἱστορικὴ ἔρευνα.

Ἀμείωτη θὰ παραμείνει καὶ ἡ φρίκη γιὰ ὅποιον θὰ σκύψει ἀπροκατάληπτα νὰ μελετήσει αὐτὸν τὸν πόλεμο: γιὰ τὴν ὀργανωμένη βάναυση δολοφονία μιᾶς νόμιμα ἐκλεγμένης δημοκρατίας, γιὰ τόσα κορμιά, τόσες ἀνθρώπινες ψυχὲς ποὺ ἄλεσε ἡ φασιστικὴ καὶ ναζιστικὴ πολεμικὴ μηχανή, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν ὑποκριτικὴ στάση τῆς ὑπόλοιπης δημοκρατικῆς Εὐρώπης. Γιὰ τὸ τελευταῖο, θὰ μοῦ ἐπιτρέψετε νὰ σᾶς διαβάσω δυὸ λόγια ἀπὸ ἕναν παρατηρητὴ ποὺ μπορεῖ, νομίζω, νὰ λογαριάζεται οὐδέτερος πέραν πάσης ὑποψίας. Εἶναι ὁ Ἄγγλος φιλόσοφος Κόλινγουντ (R. G. Collingwood), καὶ τὸ ἀπόσπασμα ποὺ θὰ σᾶς διαβάσω προέρχεται ἀπὸ τὸ τελευταῖο κεφάλαιο τῆς Αὐτοβιογραφίας του, ὅπως μεταφράστηκε στὰ ἑλληνικὰ ἀπὸ τὸν Ξενοφώντα Κομνηνὸ καὶ κυκλοφορεῖ ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις Ἴνδικτος. Ὑπενθυμίζω ὅτι τὰ λόγια αὐτὰ γράφονται τὸ 1938, προτοῦ ἡ ἀγγλικὴ πολιτικὴ βγεῖ ἀπὸ τὸν λήθαργό της καὶ ἀντιμετωπίσει σοβαρὰ τὴ ναζιστικὴ ἀπειλή.

Τὴν ἐποχὴ ἐκείνη θεωροῦσα ἁπλῶς κωμικὸ τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἀγγλικὲς ἐφημερίδες ἦταν τόσο κακὰ πληροφορημένες γιὰ τὸ τί συνέβαινε στὴν Ἰσπανία. Δὲν μοῦ πέρασε ἀπὸ τὸ νοῦ ὅτι θὰ μποροῦσε νὰ ὑπάρχει καὶ ἄλλη ἐξήγηση. Δὲν γνωρίζω ποιὰ εἶναι ἡ ὀρθή. Εἴτε ἦταν ἁπλῶς συμπτωματικό, ὅτι ἡ ἐπιδημία αὐτὴ δημοσιογραφικῆς ἄγνοιας προετοίμασε τὸν δρόμο γιὰ τὴν πολιτικὴ μὲ τὴν ὁποία ἀργότερα, τὸ μεγαλύτερο τμῆμα τοῦ ἀγγλικοῦ Τύπου (ἐνεργώντας κατόπιν κυβερνητικῶν ἐντολῶν, ὅπως ὑποπτεύεται εὐλόγως κανεὶς ) ἐξαπάτησε σκόπιμα τοὺς ἀναγνῶστες του γιὰ τὸν χαρακτήρα τῆς ἰσπανικῆς δημοκρατίας, εἴτε ἤδη τὸ 1931 ἡ πολιτικὴ αὐτὴ ἦταν ἐπὶ τῷ ἔργῳ καὶ οἱ ἐντολὲς εἶχαν ἐνδεχομένως δοθεῖ.

Λίγα χρόνια ἀργότερα ἄρχισε ὁ ἰσπανικὸς ἐμφύλιος πόλεμος. Ἦταν μιὰ ἀνταρσία τῶν καθαιρεμένων στρατιωτικῶν ἀφεντικῶν κατὰ τοῦ δημοκρατικοῦ καθεστῶτος ποὺ τοὺς εἶχε παραγκωνίσει: ἡ ἀνταρσία τοῦ στρατοῦ ἑνὸς ἔθνους κατὰ τοῦ λαοῦ αὐτοῦ τοῦ ἔθνους καὶ τῆς ὀρθὰ συγκροτημένης κυβέρνησής του˙ καὶ λέγοντας ὀρθὰ συγκροτημένης, ἐννοοῦμε σύμφωνα μὲ τὶς ἀγγλικὲς ἰδέες. Κάθε Ἄγγλος ποὺ πίστευε στὴν ἀγγλικὴ πολιτικὴ παράδοση, ἂν γνώριζε τὴν ἀλήθεια θὰ ἐπιθυμοῦσε νὰ βοηθήσει τὴν ἰσπανικὴ κυβέρνηση κατὰ τῶν στασιαστῶν. Καὶ πολὺ λίγη βοήθεια ἦταν ἀπαραίτητη˙ μόνο μιὰ καθαρὴ μάχη. Ἂν ἡ κυβέρνηση μποροῦσε ἁπλῶς νὰ αὐτοσχεδιάσει καὶ νὰ ἐξοπλίσει ἕναν στρατό, ἡ τύχη τῶν στασιαστῶν θὰ εἶχε κριθεῖ.

Ἡ βρετανικὴ «ἐθνικὴ» κυβέρνηση δὲν ἄφησε νὰ γίνει αὐτό. Υἱοθέτησε καὶ ἐπέβαλε καὶ σὲ ἄλλα ἔθνη μιὰ πολιτικὴ «μὴ παρέμβασης», ἡ ὁποία σήμαινε ὅτι ἀπαγόρευε τὴν εἴσοδο μαχητῶν καὶ πολεμοφοδίων στὴν Ἰσπανία. Ἂν σὲ μιὰ συγκεκριμένη χώρα, τώρα, ὁ στρατὸς ἔχει στασιάσει ἐναντίον μιᾶς ἄοπλης κυβέρνησης ποὺ προσπαθεῖ νὰ ἐξοπλισθεῖ γιὰ τὴν δική της ἄμυνα, δὲν χρειάζεται μεγάλη διεισδυτικότητα γιὰ νὰ δεῖ κανεὶς ὅτι ἕνα ἐμπάργκο στὴν εἰσαγωγὴ ὅπλων στὴν χώρα αὐτὴ ἀποτελεῖ πράξη βοηθείας πρὸς τοὺς στασιαστές. Ἄνθρωποι στὴν Ἀγγλία ἔβλεπαν ὅτι ἡ κυβέρνησή τους, κάτω ἀπὸ τὴ μάσκα τῆς «μὴ παρέμβασης», παρενέβαινε καὶ μάλιστα ἐνεργητικά, στὸ πλευρὸ τῶν στασιαστῶν˙ ἔτσι, γιὰ νὰ τοὺς κλείσουν τὸ στόμα, ἄρχισε μιὰ ἐκστρατεία τοῦ Τύπου, ἐπαναλαμβάνοντας τὶς ἱστορίες περὶ Κομμμουνισμοῦ καὶ ἀγριοτήτων, τὸ ἀσύστατο τῶν ὁποίων ἤμουν σὲ θέση νὰ βεβαιώσω λίγα χρόνια πρίν. Ἦταν ἐπιτυχής. Οἱ ἄνθρωποι ποὺ πιστεύουν στὴν ἀγγλικὴ πολιτικὴ παράδοση δὲν συμπαθοῦν τὸν Κομμουνισμὸ καὶ δὲν ἐγκρίνουν τὶς ἀγριότητες. Ἡ συμπάθεια ἀπέναντι στὴν ἰσπανικὴ κυβέρνηση ἔφθινε ὁρατά. Δὲν ὑπάρχει ἀμφιβολία, ἔλεγε ὁ κόσμος, ὅτι αὐτὸ ποὺ ἔδινε ἀέρα στὰ πανιὰ τῶν στασιαστῶν κατὰ τῆς κυβέρνησης ἦταν ἡ ὑποκριτικὴ φάρσα τῆς «μὴ παρέμβασής» μας˙ μήπως ὅμως ὑπῆρχε κανεὶς ποὺ νὰ ἤθελε πραγματικὰ νὰ νικήσει ἡ κυβέρνηση;

Ὅλοι γνώριζαν ὅτι ὁ στασιαστὴς ἡγέτης [δηλ. ὁ Φράνκο] ἦταν ὄργανο τοῦ ἰταλοῦ καὶ τοῦ γερμανοῦ δικτάτορα˙ καὶ ὅτι αὐτοί, παρὰ τὴν ὅποια ὑποστήριξη στὰ λόγια ποὺ προσέφεραν στὴν πολιτικὴ τῆς «μὴ παρέμβασης», τὸν τροφοδοτοῦσαν συνεχῶς μὲ ἄνδρες καὶ πυρομαχικά. Ὅλοι γνώριζαν ὅτι πράττοντας ἔτσι εἶχαν ἀλλάξει τὴν στρατηγικὴ κατάσταση στὴν Μεσόγειο σὲ μεγάλο βαθμὸ πρὸς τὸ χειρότερο, ἀπὸ βρετανικῆς σκοπιᾶς. Ἂν ὅμως κανεὶς ἔκανε κάποια νύξη γι᾽ αὐτά, ἡ βρετανικὴ «ἐθνικὴ» κυβέρνηση ἀπαντοῦσε: «Νὰ μᾶς ἔχετε ἐμπιστοσύνη˙ ξέρουμε τί κάνουμε˙ σᾶς ἔχουμε προσφέρει εἰρήνη». Κι αὐτὸ εἶχε ἐπιτυχία, γιὰ ἄλλη μιὰ φορά. Τὸ ἐκλογικὸ σῶμα ἦταν πρόθυμο νὰ ἀνεχθεῖ σχεδὸν τὰ πάντα προκειμένου νὰ ἀποτραπεῖ ὁ πόλεμος. Καμμία ἀπόδειξη δὲν δόθηκε, ὅμως, οὔτε τότε οὔτε ἀργότερα, ὅτι ὄντως εἶχε ἀποτραπεῖ. [ . . . ] Καμμία ἀπόδειξη δὲν δόθηκε ὅτι ἡ βρετανικὴ κυβέρνηση θὰ εἶχε θέσει σὲ κίνδυνο τὴν εἰρήνη ἀποφεύγοντας ἁπλῶς τὶς ἐνέργειες ἐκεῖνες μὲ τὶς ὁποῖες νόμιμα ἢ παράνομα ἀπαγόρευσε στοὺς ὑπηκόους της νὰ καταταγοῦν στὴν ὑπηρεσία τῆς ἰσπανικῆς κυβέρνησης.

Δικαίως ὁ Ἰσπανικὸς Ἐμφύλιος Πόλεμος χαρακτηρίζεται ἀπὸ κάποιους ἱστορικοὺς σὰν μιὰ μορφὴ γενικῆς δοκιμῆς γιὰ τὸ μακελειὸ ποὺ θὰ ἀκολουθοῦσε ἀμέσως μετά. Αὐτὸ ποὺ θὰ χαρακτήριζε μεταξὺ ἄλλων τὸν Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ὅπως παρατηρεῖ ὁ Τόνυ Τζὰντ (Tony Judt): οἱ τρομακτικές, σὲ σχέση μὲ κάθε ἄλλο πόλεμο στὴν ἱστορία, ἀπώλειες μεταξὺ τῶν ἄμαχων πολιτῶν, 19 ἑκατομμύρια νεκροί. Αὐτὸς ὁ ὁλοκληρωτικὸς πόλεμος, ποὺ δὲν ἔκανε καμιὰ διάκριση μεταξὺ ἐνόπλων καὶ ἀόπλων, ἐκεῖ, στὴν Ἰσπανία, δοκιμάστηκε γιὰ πρώτη φορά, ἐκεῖ ἔδειξε γιὰ πρώτη φορὰ τὸ ἀποτρόπαιο πρόσωπό του, ὅταν ὁ μαῦρος ὄλεθρος τῆς Luftwaffe, ἡ Λεγεώνα Κόνδωρ, ἄρχισε νὰ πέφτει ἀπὸ τὸν οὐρανὸ καὶ νὰ ἰσοπεδώνει ὁλόκληρα χωριά. Μνημεῖο ἐσαεὶ αὐτῆς τῆς πρωτοφανοῦς στὴν ἱστορία τοῦ ἀνθρώπου σφαγῆς, ἕνας πίνακας ζωγραφικῆς: ἡ Γκουέρνικα τοῦ Πικάσο – ἢ Γκερνίκα, ὅπως μάθαμε τώρα πιὰ νὰ τὴν προφέρουμε σωστά. Ὁ ὑπεύθυνος αὐτοῦ τοῦ ὁλοκαυτώματος, ὁ μετέπειτα Στρατάρχης Βόλφραμ φὸν Ρίχτχόφεν, πέθανε ἀπὸ ἐγκεφαλικὸ τὸν Ἰούλιο τοῦ 1945, χωρὶς νὰ δικαστεῖ ποτὲ γιὰ ἐγκλήματα πολέμου.

Ἀκούσαμε ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ γνωστὰ τραγούδια τοῦ Ἰσπανικοῦ Ἐμφυλίου Πολέμου: Anda jaleo, ἕνα ποίημα τοῦ Federico Garcia Lorca, ποὺ μὲ αὐτὴ τὴ μελωδία φλαμένκο ἀποτέλεσε ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ πολυτραγουδημένα canciones τῶν δημοκρατικῶν. Τὸ ἔκανε διάσημο ἡ φωνὴ τῆς περίφημης τραγουδίστριας καὶ χορεύτριας La Argentinita, ψευδώνυμο τῆς Encarnacion Lopez Julvez, συνεργάτιδας τοῦ Λόρκα καὶ ἐρωμένης τοῦ Ignacio Sanchez Mejias. Θὰ τὸν θυμᾶστε, ἀσφαλῶς, ἀπὸ τὸν Θρῆνο τοῦ Λόρκα ποὺ φέρει τὸ ὄνομά του, ἕνα ἀπὸ τὰ πολλὰ ποιήματα ποὺ γράφτηκαν γιὰ τὸ θάνατο τοῦ περίφημου αὐτοῦ ταυρομάχου τὸ 1934. Ἀκοῦστε καὶ μιὰ ἀπὸ τὶς πολλὲς μεταπλάσεις τοῦ τραγουδιοῦ στὸν Ἰσπανικὸ Ἐμφύλιο: El quinto regimiento, «Τὸ πέμπτο σύνταγμα», οἱ ὑπερασπιστὲς τῆς Μαδρίτης.

Στὸν Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, ποὺ ἐκτελέστηκε ἐν ψυχρῶ στὴ Γρανάδα τὸν Αὔγουστο τοῦ 1936, σὲ ἡλικία μόλις 38 ἐτῶν, σ᾽ αὐτὸν τὸν μοναδικὸ λυρικὸ ποιητὴ καὶ θεατρικὸ συγγραφέα, ἔλαχε ὁ κλῆρος νὰ ἀποτελέσει, μετὰ θάνατον, τὸ σύμβολο τῆς ἀδικοχαμένης δεύτερη ἰσπανικῆς δημοκρατίας. Ἡ παρουσία του στὰ ἑλληνικὰ γράμματα θὰ ἀποτελοῦσε ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ πλούσια καὶ πιὸ συγκινητικὰ κεφάλαια μιᾶς συγκριτικῆς ἱστορίας τῆς ἑλληνικῆς λογοτεχνίας. Δύο νύξεις μόνο σ᾽ αὐτὴν τὴν ἐκπομπή, προτοῦ ξαναπιάσουμε τὸ κύριο θέμα μας, τὸν Τζὼρτ Ὄργουελ. Εἶναι πραγματικὰ ἀδύνατο νὰ περάσει ἀπὸ κάπου ἡ σκιὰ τοῦ Λόρκα χωρὶς νὰ προσπαθήσεις νὰ τὴν κρατήσεις λίγο, νὰ τὴν κάνεις νὰ μιλήσει.

Ἀντιγράφω πρῶτα ἀπὸ τὸ Χρονολόγιο Στρατῆ Τσίρκα, ποὺ τὸ ἔχει συντάξει ἡ Χρύσα Προκοπάκη. Τὸ 1937, 13-18 Ἰουλίου, ὁ Στρατὴς Τσίρκας βρίσκεται στὸ Παρίσι καὶ παίρνει μέρος στὸ Β´ Διεθνὲς Συνέδριο Συγγραφέων γιὰ τὴν Ὑπεράσπιση τῆς Κουλτούρας ἐναντίον τοῦ Φασισμοῦ. Ἐκεῖ, μαζὶ μὲ τὸν Λάνγκστον Χιούς, γράφει τὸν «Ὅρκο» τῶν ποιητῶν στὸν Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα: « . . . τ᾽ ὄνομά σου νὰ μὴν ξεχαστεῖ ποτὲς πάνω στὴ γῆς, / κι ὅσο ὑπάρχει τυραννία καὶ καταπίεση, / στ᾽ ὄνομά σου / νὰ τὶς πολεμοῦμε / ὄχι μονάχα μὲ τὸ λόγο / μὰ καὶ μὲ τὴ ζωή μας».

Ἦταν ἡ Φλέρυ Νταντωνάκη στὸ τραγούδι τοῦ Μάνου Χατζιδάκι ἀπὸ τὸν Ματωμένο Γάμο τοῦ Λόρκα σὲ μετάφραση τοῦ Νίκου Γκάτσου. Γιατὶ δὲν θὰ μποροῦσε βέβαια νὰ λείπουν ὁ Μάνος Χατζιδάκις καὶ ὁ Νίκος Γκάτσος ὅταν ἀναφέρεται τὸ ὄνομα τοῦ Λόρκα στὰ ἑλληνικά. Μάνος Χατζιδάκις, εἴκοσι χρόνια ἀπὸ τὸ θάνατό του.

Λόρκα και Νταλί

Τὸ 1946, ὁ Στρατὴς Τσίρκας ἐκδίδει στὴν Ἀλεξάνδρεια Τὸ Ἰσπανικὸ Ὀρατόριο, ὅπως μοῦ θύμισε ὁ φίλος Γιάννης Παπαθεοδώρου. Σᾶς διαβάζω δύο στροφές του.

Τόσες κραυγὲς καὶ κατάρες καὶ τόσες
μανάδες τρελὲς κι ἀξεδίψαστες κόρες
καὶ χέρια κομμένα καὶ μάτια περίτρομα
στοὺς ἀμείλιχτους καρφωμένα οὐρανούς,
πικράναν τὸ ψωμί ποὺ τρῶμε
θολῶσαν τὸ νερὸ ποὺ πίνουμε
καὶ σπάσαν τὸ λαγήνι τῶν ὀνείρων μας.
[. . . ]
Θέλω νὰ πῶ: ἡ ζωή μας
εἶναι σημαδεμένη τώρα μὲ σινιάλα
σὰν ἐφιαλτική κι ἀτέλειωτη λεωφόρο.
Ἰρούν, Τολέντο, Μάλαγκα, Ἀλμερία,
Μπανταχόθ, Μπιλμπάο, Γκιχόν,
Βαρκελώνη, Χερόνα, Φιγκουέρας,
Μαδρίτη, Μαδρίτη, Μαδρίτη…
Ἀνάμεσα μας μπλέχτηκε
σὰν τὸ φτενὸ στημόνι τῆς ἀράχνης
ὁ δακρυσμένος μας ἔρωτας.
Τὰ χρόνια θὰ περάσουν, θὰ λέμε:
Τὴ μέρα τοῦ ξολοθρεμοῦ τῆς Γκουέρνικας
στεφανωθήκαμε.
Κι ὁ νοῦς μας θὰ πηγαίνει
ὄχι στὰ λεμονάνθια καὶ τὸ ρύζι
ἀλλὰ στὰ πτώματα.

Έλληνες εθελοντές

Γιὰ τοὺς Ἕλληνες ἐθελοντὲς στὸν Ἰσπανικὸ Ἐμφύλιο Πόλεμο ὑπάρχει μιὰ σχετικὴ μελέτη τοῦ Δημήτρη Παλαιολογόπουλου, ἐξαντλημένη, νομίζω, ἀπὸ καιρό. Ὑπολογίζεται ὅτι κάπου 250 μὲ 300 συμπατριῶτες μας πῆραν μέρος στὶς Διεθνεῖς Ταξιαρχίες, οἱ περισσότεροι προερχόμενοι ἀπὸ τὶς ΗΠΑ καὶ τὴ Γαλλία, καὶ ἕνα φεγγάρι συγκροτήθηκε καὶ ἑλληνικὸς λόχος φέρων τὸ ὄνομα τοῦ Νίκου Ζαχαριάδη καὶ τοῦ Ρήγα Φεραίου.

᾽Ακούσαμε τὴ Μαρία Φαραντούρη στὸ τραγούδι τοῦ Μίκη Θεοδωράκη «Παντέρμη» ἀπὸ τὸ Romancero Gitano (1928) τοῦ Federico Garcia Lorca, ὅπως τὸ μετέφρασε ὁ ᾽Οδυσσέας Ἐλύτης. Σὰν ἕνα ἀκόμη τεκμήριο τῆς παρουσίας τοῦ Λόρκα στὴν ποίησή μας, ἕνα ἀκόμη δεῖγμα τῆς ἰδιαίτερης συγκίνησης ποὺ ἀκούει στὸ ὄνομα Λόρκα, θὰ σᾶς διαβάσω τὸ ὑπέροχο ποίημα τοῦ Νίκου Καββαδία «Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα», ποὺ πρωτοδημοσιεύτηκε στὰ Ἐλεύθερα Γράμματα τὸ 1945. Ἡ χρονικὴ στιγμὴ καὶ τὸ ἔντυπο δὲν εἶναι ἀσφαλῶς τυχαῖα.

«Federico García Lorca»

Στὸ Θανάση Καραβία

Ἀνέμισες γιὰ μιὰ στιγμὴ τὸ μπολερὸ
καὶ τὸ βαθὺ πορτοκαλί σου μεσοφόρι.
Αὔγουστος ἤτανε δὲν ἤτανε θαρρῶ,
τότε ποὺ φεύγανε μπουλούκια οἱ Σταυροφόροι.

Παντιέρες πάγαιναν τοῦ ἀνέμου συνοδιὰ
καὶ ξεκινοῦσαν οἱ γαλέρες τοῦ θανάτου.
Στὸ ρωγοβύζι ἀνατριχιάζαν τὰ παιδιὰ
κι ὁ γέρος ἔλιαζε ἀκαμάτης τ’ ἀχαμνά του.

Τοῦ ταύρου ὁ Πίκασσο ρουθούνιζε βαριὰ
καὶ στὰ κουβέλια τότε σάπιζε τὸ μέλι.
Τραβέρσο ἀνάποδο –πορεία πρὸς τὸ Βοριά.
Τράβα μπροστὰ –ξοπίσω ἐμεῖς –καὶ μὴ σὲ μέλει.

Κάτου ἀπ’ τὸν ἥλιο ἀναγαλλιάζαν οἱ ἐλιὲς
καὶ φύτρωναν μικροὶ σταυροὶ στὰ περιβόλια.
Τὶς νύχτες στέρφες ἀπομέναν οἱ ἀγκαλιὲς
τότες ποὺ σ’ ἔφεραν, κατσίβελε, στὴ μπόλια.

Ἀτσίγγανε κι Ἀφέντη µου, μὲ τί νὰ σὲ στολίσω;
Φέρτε τὸ μαυριτάνικο σκουτὶ τὸ πορφυρό.
Στὸν τοῖχο τῆς Καισαριανῆς μᾶς φέραν ὰπὸ πίσω
κι ἴσα ἕν’ ἀντρίκιο ἀνάστημα ὑψῶσαν τὸ σωρό.

Κοπέλες ἀπ’ τὸ Δίστομο φέρτε νερὸ καὶ ξύδι.
Κι ἀπάνω στὴ φοράδα σου δεμένος σταυρωτὰ
σύρε γιὰ κεῖνο τὸ στερνὸ στὴν Κόρδοβα ταξίδι,
μέσα ἀπ’ τὰ διψασμένα της χωράφια τ’ ἀνοιχτά.

Βάρκα τοῦ βάλτου ἀνάστροφη, φτενή, δίχως καρένα.
Σύνεργα ποὺ σκουριάζουνε σὲ γύφτικη σπηλιά.
Σμάρι κοράκια νὰ πετοῦν στὴν ἔρημην ἀρένα
καὶ στὸ χωριὸ νὰ οὐρλιάζουνε τὴ νύχτα ἑφτὰ σκυλιά.

Córdoba. / Lejana y sola. «Κόρδοβα./Μακρινὴ καὶ μόνη». Ἀκοῦμε τὴ φωνὴ τοῦ Λόρκα, σὲ μιὰ σπάνια ἠχοχράφηση. Ἔπειτα, τὸν Λεονάρδο Κοὲν στὸ τραγούδι Take this waltz, βασισμένο στὸ Pequeño vals vienés τοῦ Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα.

Ἡ σκιὰ τοῦ Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα καὶ ὁ Ἰσπανικὸς Ἐμφύλιος μᾶς παρέσυραν καὶ ξεστρατίσαμε κάπως ἀπὸ τὸ κύριο θέμα ἀποψινῆς τῆς ἐκπομπῆς, τὸν Τζὼρτζ Ὄργουελ. Μὲ τὸ ἀφιέρωμά μας θὰ συνεχίσουμε καὶ θὰ τελειώσουμε, κατὰ πάσα πιθανότητα, τὴν ἐρχόμενη ἑβδομάδα, καθὼς θὰ φαίνονται στὸ βάθος οἱ φετινὲς γιορτές, λίγο ξεθωριασμένες, σὰν παλιὲς οἰκογενειακὲς φωτογραφίες. Στὸ μικρόφωνο ἦταν ὁ Διονύσης Καψάλης. Στὸν ἦχο ὁ Θανάσης Κώστας.

* * *