Η χρησιμότητα της άχρηστης γνώσης

Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας

—του Γιώργου Θεοχάρη—

Ένας νέος μαθητής του Ευκλείδη, μόλις έμαθε το πρώτο του θεώρημα από τον Δάσκαλο, τον ρώτησε: «Και τι κερδίζω τώρα που το έμαθα αυτό;» Τότε ο Ευκλείδης φώναξε τον δούλο του και του είπε: «Δώσε σε αυτόν τον άνθρωπο τρεις οβολούς γιατί πιστεύει ότι πρέπει να κερδίζει κάτι απ’ ό,τι μαθαίνει».i

Ο Ευκλείδης ήξερε κάτι που ο μαθητής του αγνοούσε: η χρησιμότητα της γνώσης δεν είναι πάντα πρακτική. Πολλές φορές μαθαίνουμε κάτι για τη χαρά της γνώσης και μόνο, για να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι. Αυτό ακούγεται κάπως γλυκανάλατο, αλλά είναι αληθές. Κανείς δεν μπορεί να διαφωνήσει ότι σε πρακτικό επίπεδο ένα κουτί σπίρτα είναι χρησιμότερο από ένα θεώρημα της γεωμετρίας. (Αφήνω κατά μέρος το γεγονός ότι της κατασκευής του σπίρτου προηγήθηκε επιστημονική εργασία που πιθανότητα στον καιρό της να είχε κριθεί “άχρηστη”.) Εντούτοις, το θεώρημα προσθέτει στη γνώση με τρόπο που για τα σπίρτα είναι αδιανότητος. Και είναι ακριβώς αυτή η συσσώρευση γνώσης που τελικά θα μας πάει, λ.χ., από τα σπίρτα στον αναπτήρα. Συνεπώς, σε ό,τι αφορά τη γνώση, θα πρέπει να διακρίνουμε μεταξύ του ωφελιμιστικά χρήσιμου και του πολιτισμικά χρήσιμου.

«Ποτέ μου δεν έκανα κάτι “χρήσιμο”», γράφει με το πικρό βρετανικό του φλέγμα ο μαθηματικός Γκ.Χ. Χάρντι στην Απολογίαⁱⁱ του· «πρόσθεσα κάτι στη γνώση και βοήθησα άλλους να προσθέσουν περισσότερα» (σ. 107). Και βέβαια αυτά που πρόσθεσε στη γνώση, κατά τον ίδιο, δεν έχουν κανέναν εμφανή αντίκτυπο στη ζωή μας: «Αν χρήσιμη γνώση είναι αυτή που κατά πάσα πιθανότητα, τώρα ή στο συγκριτικά κοντινό μέλλον, συμβάλλει στις ανθρώπινες υλικές ανέσεις και άρα η καθαρά διανοητική ικανοποίηση δεν μετράει, τότε ο μεγάλος όγκος των ανώτερων Μαθηματικών είναι άχρηστος» (σ. 97). Ο Χάρντι, από χαρακτήρα, φαντασιωνόταν ότι ανήκε στο κλαμπ εκείνων των λίγων εκλεκτών που περνάνε τη ζωή τους ασχολούμενοι με θέματα διανοητικής απόλαυσης, που όμως δεν αφορούν κανέναν πέρα από τους ίδιους. Μόνο που δεν είναι έτσι τα πράγματα, και ο Χάρντι το γνώριζε αυτό πολύ καλά, έστω κι αν θεωρούσε τις ωφελιμιστικές συνέπειες των καθαρών μαθηματικών παράπλευρη απώλεια.

Θα έχετε ίσως ακούσει το ανέκδοτο με τον πατέρα που βοηθάει τον γιο του να λύσει μια άσκηση μαθηματικών για το σχολείο: «Δε μου λες, ρε πατέρα, σε τι χρησιμεύουν όλ’ αυτά τα αλαμπουρνέζικα;» ρωτάει ο γιος. «Χρησιμεύουν, χρησιμεύουν», του απαντάει ο πατέρας· «κάποια μέρα θα χρειαστεί να βοηθάς εσύ τον δικό σου γιο να λύνει τις ασκήσεις του». Ακόμα κι αυτός ο λόγος μού φαίνεται επαρκής για να μάθει κανείς οτιδήποτε. Όταν ακούω νέους ανθρώπους να παραπονιούνται που σπούδασαν κάτι και τελικά δουλεύουν σε κάτι άλλο, εντελώς άσχετο με το γνωστικό τους αντικείμενο, τους λέω, «προτιμώ έναν ταξιτζή με πτυχίο φιλολογίας από έναν ταξιτζή λειτουργικά αναλφάβητο». (Να διευκρινίσω εδώ, προς αποφυγή παρεξήγησης, ότι δεν θεωρώ το πτυχίο φιλολογίας του παραδείγματος αναγκαία συνθήκη για να είναι ο πρώτος ταξιτζής καλύτερος από τον δεύτερο· τη θεωρώ όμως ικανή – εκεί είναι η διαφορά.)

Αφορμή για το σημερινό σημείωμα στάθηκε ένα εξαιρετικό βιβλίο που διάβασα πρόσφατα (και το οποίο συστήνω ανεπιφύλακτα), το Η Χρησιμότητα του Άχρηστουⁱⁱⁱ του Νούτσιο Όρντινε. Βέβαια, ο Όρντινε ασχολείται κυρίως με την χρήσιμη αχρηστία της λογοτεχνίας (τίτλος Α΄ μέρους) –επί της αρχής, ό,τι ισχύει για τις ανθρωπιστικές επιστήμες, ισχύει και για τις θετικές επιστήμες και για τη φιλοσοφία, για κάθε γνωστικό πεδίο–, αλλά στο τέλος έχει προσθέσει ένα δοκίμιο του Άμπρααμ Φλέξνερ με τίτλο Η χρησιμότητα της Άχρηστης Γνώσης, γραμμένο το 1937, το οποίο αναφέρεται στις επιστήμες και στους “άχρηστους” επιστήμονες. Ο Φλέξνερ ήταν ένας από τους ιδρυτές του Institute for Advanced Study του Πρίνστον, «που δημιουργήθηκε με το σκοπό να προτείνει μια αναζήτηση ελεύθερη από κάθε ωφελιμιστική δέσμευση που θα εμπνέεται αποκλειστικά από την curiositas των πιο λαμπρών μελών της» (Εισαγωγή, σ. 16). Σε αυτό το μικρό αλλά καίριο κείμενο, ο Φλέξνερ αποδεικνύει ότι οι επιστήμες παρέχουν άφθονα καταλυτικά παραδείγματα για τη χρησιμότητα του άχρηστου. Εδώ θα περιοριστώ σε ένα μόνο (αλλά εκτενές) απόσπασμα που στηρίζει πλήρως το όλο επιχείρημα:

Θυμάμαι μια συζήτηση που είχα πριν μερικά χρόνια με τον κύριο Τζωρτζ Ήστμαν, με θέμα την πρακτική εφαρμογή της γνώσης. Ο κύριος Ήστμαν, άτομο σοφό, ευγενικό και διορατικό, εραστής της μουσικής και των τεχνών, μου είχε πει ότι σχεδίαζε να ξοδέψει την τεράστια περιουσία του στην προώθηση της διδασκαλίας χρήσιμων θεμάτων. Πήρα το θάρρος να τον ρωτήσω ποιον θεωρούσε τον πιο χρήσιμο άνθρωπο στον κόσμο των επιστημών. Απάντησε χωρίς δεύτερη σκέψη: «Τον Μαρκόνι». Προς μεγάλη του έκπληξη με άκουσε να του λέω: «Όποια κι είναι η ευχαρίστηση που νιώθουμε ακούγοντας ραδιόφωνο και οποιαδήποτε κι αν είναι η συνεισφορά των ασύρματων μεταδόσεων στη ζωή των ανθρώπων, η συμμετοχή του Μαρκόνι ήταν από πρακτική άποψη αμελητέα».

Δεν θα ξεχάσω ποτέ την έκπληξή του. Μου ζήτησε να του εξηγήσω. Του απάντησα περίπου ως εξής: «Κύριε Ήστμαν, τα συμπεράσματα του Μαρκόνι ήταν αναπόφευκτα. Αν οφείλουμε πραγματικά κάτι σε έναν μόνο άνθρωπο στον τομέα της ασύρματης μετάδοσης, αυτός είναι ο καθηγητής Κλερκ Μάξγουελ ο οποίος το 1865 πραγματοποίησε σύνθετους και πολύπλοκους υπολογισμούς στο χώρο του μαγνητισμού και του ηλεκτρισμού. Ο Μάξγουελ δημοσίευσε το 1873 τις θεωρητικές του εξισώσεις σε μία επιστημονική πραγματεία. Σε επόμενη συνέλευση της British Association ο καθηγητής Χένρυ Τζων Στήβεν Σμιθ δήλωσε ότι “κανένας μαθηματικός δεν μπορεί να ξεφυλλίσει τις σελίδες αυτού του τόμου χωρίς να συνειδητοποιήσει ότι περιέχουν μια θεωρία που έχει δώσει ήδη τεράστια ώθηση στις μεθόδους και στον εμπλουτισμό των καθαρών μαθηματικών”. Άλλες ανακαλύψεις, στα επόμενα δεκαπέντε χρόνια, επιβεβαίωσαν τη θεωρία του Μάξγουελ. Τέλος, το 1887-1888, ο Χάινριχ Χερτς, ένας βοηθός του φον Χέλμχολτς στο εργαστήριο του Βερολίνου, ανακάλυψε και απέδειξε την ύπαρξη των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων που μεταφέρουν τα ραδιοφωνικά σήματα, λύνοντας έτσι το θεωρητικό πρόβλημα που είχε μείνει ανολοκλήρωτο. Ούτε ο Μάξγουελ ούτε ο Χερτς έδειξαν το παραμικρό ενδιαφέρον για τη χρησιμότητα της εργασίας τους· η σκέψη αυτή δεν πέρασε ποτέ από το μυαλό τους. Δεν σκέφτηκαν ποτέ τη δυνατότητα μιας πρακτικής εφαρμογής. Φυσικά ο εφευρέτης με τη νομική έννοια είναι ο Μαρκόνι, αλλά τι ανακάλυψε; Μονάχα την τελευταία τεχνική λεπτομέρεια, δηλαδή το δέκτη που τον ονόμασε “συνοχέα” και που σήμερα είναι ήδη ξεπερασμένος».

Μπορεί οι Χερτς και Μάξγουελ να μην ανακάλυψαν τίποτα, όμως αυτή η άχρηστη θεωρητική εργασία τους, στα χέρια ενός ικανού τεχνικού, επέτρεψε να δημιουργηθούν νέα όργανα επικοινωνίας, χρήσιμα και διασκεδαστικά, χάρη στα οποία κάποιοι άνθρωποι, με προσόντα αμφίβολα, κέρδισαν φήμη και εκατομμύρια. Ποιοι ήταν εν τέλει οι πραγματικά χρήσιμοι άνθρωποι; Όχι ο Μαρκόνι, αλλά ο Κλερκ Μάξγουελ και ο Χάινριχ Χερτς: δύο ευφυΐες που δεν ενδιαφέρονταν για πρακτικά οφέλη. Ο Μαρκόνι, αντίθετα, υπήρξε ένας ικανός εφευρέτης που είχε ως μοναδικό ορίζοντά του τη χρησιμότητα. (σσ. 227-9)

Για να είμαστε δίκαιοι, η συνεισφορά του Μαρκόνι ήταν καθοριστικής σημασίας, αλλά το γεγονός παραμένει ότι χωρίς το έργο των Μάξγουελ και Χερτς δεν θα είχε πού να πατήσει ως εφευρέτης. Με άλλα λόγια, ο χρήσιμος θα ήταν άχρηστος αν δεν είχε προηγηθεί το έργο των φερόμενων ως άχρηστων. Γι’ αυτό λοιπόν, ως μέλος του Συλλόγου των Άχρηστων Επιστημόνων, κάνω έκκληση στους γονείς μεταξύ των αναγνωστών: Μην σπρώχνετε με το ζόρι τα παιδιά σας σε τομείς με ορατώς ωφελιμιστικό χαρακτήρα, με μόνο κριτήριο τις προοπτικές τους στην αγορά εργασίας. Δώστε τους τα εργαλεία να σκεφτούν, να δοκιμάσουν, να χαζολογήσουν. Δώστε τους χρόνο! Αφήστε τα ίδια να διαλέξουν. Η ζωή του ερευνητή μπορεί να μην είναι η επιτομή του life style στον 21^ο αιώνα, αλλά προσφέρει αφάνταστες διανοητικές χαρές σε όποιον αισθάνεται έτοιμος (και κατάλληλος) να την ακολουθήσει. Εδώ ίσως πει κάποιος, «σύμφωνοι, αλλά για κάθε θεωρητική συνεισφορά που βρήκε εκ των υστέρων πρακτική εφαρμογή, υπάρχουν άλλες δέκα που θάφτηκαν σε κάποιο ράφι βιβλιοθήκης για να μαζεύουν τη σκόνη της ιστορίας». Αντίρρηση καμία. Έτσι ακριβώς είναι. Και όχι «άλλες δέκα» – ίσως χιλιάδες άλλες! Και για να χειροτερέψουν ακόμα περισσότερο τα πράγματα, μπορεί κανείς να περάσει όλη του ζωή χωρίς καν να καταφέρει να βρει κάτι αρκετά αξιόλογο έστω και για να μαζεύει τη σκόνη της ιστορίας. Ε, και; Ο άχρηστος επιστήμονας (και καλλιτέχνης, οφείλω να προσθέσω) δεν φοβάται την αποτυχία γιατί γνωρίζει καλά ότι έτσι λειτουργεί ο πολιτισμός, έτσι προχωράει ο κόσμος. Πρέπει ν’ αφήσουμε όλα τα λουλούδια ν’ ανθήσουν! Όπως έχει πει και ο μέγας Φρανκ Ζάππα, «χωρίς παρέκκλιση από το κανονικό, η πρόοδος δεν είναι δυνατή».

* * *

Εδώ άλλες αναρτήσεις από τη στήλη Μικροϊστορίες των επιστημών και της φιλοσοφίας