—του Γιάννη Παπαθεοδώρου για τη στήλη Ανώμαλα ρήματα—
Στις 17 Ιουνίου 1983, σε μία από τις δημόσιες συγκεντρώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας στη Ρώμη, ένας ηθοποιός «σήκωνε στα χέρια» τον αγαπημένο του πολιτικό. Ο νεαρός ενθουσιώδης ηθοποιός ήταν ο Ρομπέρτο Μπενίνι και ο πολιτικός ήταν ο Ενρίκο Μπερλιγκουέρ. Ήταν ακόμη η εποχή που οι πολιτικοί ηγέτες γοήτευαν τις μάζες αλλά και τους διανοούμενους, και ο «γλυκός Ενρίκο», —«Dolce Enrico» ήταν το τραγούδι που έγραψε για τον Μπερλιγκουέρ ο Αντονέλο Βεντίτι— διένυε το τελευταίο έτος της ζωής του. Πέθανε ένα χρόνο μετά, στις 11 Ιουνίου του 1984. Οι περισσότεροι από εμάς θυμόμαστε την είδηση του θανάτου του, συνοδευμένη με κάτι νότες από μια βραχνή φυσαρμόνικα. Στο μυαλό μας ακόμη «όλα μπερδεύονταν γλυκά», αλλά υπήρχε η αίσθηση ότι αυτός ο θάνατος μάς αφορούσε. Και ήταν λογικό. Στην Ελλάδα, η δεξίωση των ιδεών του Μπερλιγκουέρ μπόλιασε, σε μικρότερο ή σε μεγαλύτερο βαθμό, το ΚΚΕ εσ., δημιουργώντας έτσι ένα ανανεωτικό κίνημα ιδεών και αντιλήψεων, που διαχύθηκε σε όλα τα επίπεδα της πολιτικής και του πολιτισμού, ανεξάρτητα από τα εκλογικά ποσοστά του κόμματος. Η «ανανεωτική αριστερά», επηρεασμένη από την «ιταλική άνοιξη» του ’70, εξελίχθηκε σε μια διανοητική στάση και μια ηθική δύναμη, που αν και δεν κατάφερε να βρει πλατύ κοινωνικό ρίζωμα, δημιούργησε μερικά από τα πιο ευγενή και «υψηλά» πολιτικά και πολιτισμικά προϊόντα σε αυτό τον τόπο.
Τριάντα χρόνια μετά τον θάνατο του μεγάλου ηγέτη του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος Ενρίκο Μπερλινγκουέρ, ο Βάλτερ Βελτρόνι —εμπνευστής και ιδρυτής του Δημοκρατικού Κόμματος που στις πρόσφατες εκλογές κατέγραψε ποσοστό 40.08%,— σκηνοθέτησε ένα βιογραφικό ντοκιμαντέρ με τίτλο Quando c’ era Berlinguer («Όταν υπήρχε ο Μπερλινγκουέρ»). Εμβληματική φιγούρα μιας ολόκληρης εποχής αλλά και πρωτοπόρος οραματιστής της Ευρώπης των λαών και των εργαζομένων, ο Μπερλινγκουέρ υπήρξε αναμφισβήτητα μια νεοτερική τομή μέσα στην πολιτική κουλτούρα της αριστεράς. Έννοιες όπως ο «ιστορικός συμβιβασμός», η «δίκαιη λιτότητα», η «ηθική διαχείριση» του πολιτικού συστήματος και, βέβαια, η οριστική συμφιλίωση με το δημοκρατικό δρόμο προς το σοσιαλισμό άνοιγαν ένα νέο ορίζοντα στη σκέψη και στην πράξη εκατομμυρίων ευρωπαίων αριστερών πολιτών, που εγκατέλειπαν σταδιακά τις δογματικές βεβαιότητες για να ανοιχτούν στις προκλήσεις μιας νέας εποχής, μετά τον «ψυχρό πόλεμο» και την «κρίση των δικτατοριών».
Ο πυρήνας της σκέψης του Μπερλιγκουέρ ξεκινούσε από την ιδέα ότι η αριστερά πρέπει να αμφισβητήσει στην πράξη την πολιτική ως άκαμπτη δομή παγιωμένων κομματικών συσχετισμών και να αναζητήσει νέους δρόμους «αμοιβαίας νομιμοποίησης», πλατιών συνεργασιών, συμμαχιών και συναινέσεων. Θέτοντας σε προτεραιότητα το πρόβλημα της «αποτελμάτωσης της δημοκρατίας», ο Μπερλιγκουέρ προχώρησε σε μια θεαματική αλλαγή προσέγγισης ανάμεσα στα διαφορετικά μπλοκ εξουσίας, χωρίς ωστόσο να καταργεί τη διάκριση ανάμεσα στην Αριστερά και στη Δεξιά. Το πείραμα ήταν ενδιαφέρον αλλά δύσκολο. Και βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις της έμπρακτης εφαρμογής του, απέτυχε.
Οι εργατικές μάζες του κινήματος, γοητευμένες και αυτές από το καταναλωτικό πρότυπο μιας «οικονομίας της μεγέθυνσης», ποτέ δεν κατάλαβαν γιατί έπρεπε να αποδεχτούν το μοντέλο της «δίκαιης λιτότητας», που στο δικό τους πολιτικό λεξιλόγιο ταυτιζόταν με τα «μέτρα λιτότητας» της Δεξιάς. Το επίθετο «δίκαιη» και η έννοια του «συμβιβασμού» υπερέβαινε τους αυτοματισμούς της γενικευμένης «ταξικής σύγκρουσης». Εκτεθειμένος στις εσωκομματικές συγκρούσεις και χάνοντας τα συνδικάτα, ο Μπερλιγκουέρ οδηγήθηκε γρήγορα στην «πολιτική μοναξιά». Αυτός και όσοι σύντροφοί του στήριξαν το δύσκολο εγχείρημα του «ιστορικού συμβιβασμού», με τον καιρό, ξεχάστηκαν.
Θέτοντας το καθήκον της μνήμης ως σύγχρονο πολιτικό αίτημα, ο Βελτρόνι σημειώνει σε μια πρόσφατη συνέντευξή του: «Οι νέοι αυτοί που δεν ξέρουν ποιος είναι ο Μπερλινγκουέρ είναι μαθητές των σχολείων μας, άνθρωποι με ερεθίσματα, που έχουν, πιθανώς, και μια παιδεία. Η μνήμη είναι κάτι πολύ εύθραυστο το οποίο κινδυνεύει πάντα να αρχίσει να σπάει, να διαλυθεί. Ξεκίνησα, λοιπόν, από την πραγματικότητα για να προσπαθήσω να παρουσιάσω, να αφηγηθώ σε όλους —σε όποιον έζησε τα χρόνια εκείνα αλλά και σε όσους δεν ξέρουν απολύτως τίποτα— την προσωπικότητα του Μπερλινγκουέρ.
Στη διπλανή Ιταλία και στο Δημοκρατικό Κόμμα, στο μεγάλο «σπίτι όλων των μεταρρυθμιστών», έχουν ακόμη την πολυτέλεια, μέσα στην κρίση, να συζητάνε για την «εύθραυστη μνήμη» και τη συμβολή της αριστεράς στον τόπο τους. Την ίδια στιγμή, στη χώρα μας, η απαίδευτη δεξιά επιστρατεύει τον εμφυλιακό αντικομμουνιστικό λόγο και η λαϊκιστική αριστερά μιλάει απαξιωτικά για τον «Τσιριμώκο», ανεμίζοντας παράλληλα «το κεφάλι του Άρη» για να ξυπνήσουν τα αντιδεξιά ανακλαστικά των ψηφοφόρων της. Το σκοτεινό σκηνικό συμπληρώνεται από τη «μαύρη αγορά» των μικροπωλητών- δημοσιογράφων που πουλάνε διάφορα «καρότα» σε τιμή ευκαιρίας. Για μνήμη να μιλάμε τώρα;
Κι ἐσὺ περιμένεις ἕνα γράμμα ποὺ δὲν ἔρχεται
Μιὰ μακρινὴ φωνὴ γυρνᾶ στὴ μνήμη σου καὶ σβήνει
Κι ἕνας καθρέφτης μετρᾶ σκυθρωπὸς τὴ μορφή σου
Τὴ χαμένη μας ἄγνοια, τὰ χαμένα φτερά.
* * *
Εικόνα εξωφύλλου: «Μια ανάμνηση», Daniela Huhurez
Αφιέρωμα του dim/art στον Μπερλινγκουέρ
Εδώ άλλες αναρτήσεις από τη στήλη Ανώμαλα ρήματα
dimart 
Σχολιάστε